Παντελής Πρεβελάκης: Οι αξίες των παντοτινών αληθειών

Έχω διαβάσει άλλο ένα βιβλίο του Πρεβελάκη και έχω ανταλλάξει μερικά γράμματα μαζί του, κι όμως αισθάνομαι σα να τον έχω γνωρίσει όλη μου τη ζωή. Είναι ένας συγγραφέας που η ψυχή του και το πνεύμα του με διεγείρουν, που η γλώσσα του ξυπνά απόηχους από άλλες συγγενικές ψυχές των οποίων το έργο ελάτρεψα από τα νιάτα μου.

Δεν μου συμβαίνει συχνά να κάνω γνωριμία με ένα συγγραφέα και το έργο του μέσα από τον έπαινο της κριτικής ή, όπως στην περίπτωση αυτή, από τη βαθειά εκτίμηση που έχει προκαλέσει. Θυμάμαι πως όταν διάβασα το Αrthuriαn Τοrsο του C.S. Lewis είπα μέσα μου: ίσως ποτέ δε θα ξαναδιαβάσω τόσο διεισδυτική μελέτη για ένα συγγραφέα και το έργο του. Κοίταξα τώρα δα το βιβλίο για να δω αν έχω επισημειώσει και υπογραμμίσει περικοπές του τόσο πυρετωδώς όσο έχω κάμει στο βιβλίο του Πρεβελάκη για τον Καζαντζάκη «Ο ποιητής και το ποίημα της Οδύσσειας». Είμαι βέβαιος πως αυτό το σπουδαίο βιβλίο του Πρεβελάκη δεν έχει γνωρίσει την επιτυχία που του αξίζει.

Στον πρόλογο αυτής της πραγματείας ο Κίμων Φράιαρ, ο μεταφραστής της εποποιίας του Καζαντζάκη, παραθέτει: «Είστε ο μόνος άνθρωπος στον κόσμο» –έγραφε ο Καζαντζάκης στον Πρεβελάκη, λίγους μήνες πριν πεθάνει– «που μπορεί να με κρίνει και που ο λόγος του έχει ανείπωτη αξία για μένα. Ο Θεός να σας δίνει δύναμη και να μου δώσει και μένα ζωή για να μπορέσω να δω τι θα γράψετε».

Η φιλία ανάμεσα σ’ αυτούς τους δυο άνδρες άρχισε όταν ο Πρεβελάκης ήτανε δεκαεφτά χρονών και μόλις είχε τελειώσει το γυμνάσιο, ενώ ο Καζαντζάκης ήταν κιόλας σαράντα τεσσάρων, γεγονός κάποιας σημασίας, μου φαίνεται, όταν λάβει κανείς υπ’ όψη του την εκτίμηση και την εμπιστοσύνη που ο πρεσβύτερος είχε για τον νεώτερο. Όποιος ενδιαφερθεί για τον Καζαντζάκη –ευτυχώς τιμάται τώρα σ’ όλο τον κόσμο– δεν μπορεί να αγνοήσει αυτή την έγκυρη μελέτη για τον άνθρωπο και το έργο του.

Όσο για το μυθιστόρημα «Ο ήλιος του θανάτου», οφείλω να ομολογήσω πως όταν μου έπεσε το βιβλίο στα χέρια, το άνοιξα με κάποιο δισταγμό. Πώς μπορούσε ένας κατά τα φαινόμεvα βουκολικός μύθος να προξενήσει ποτέ την ανατριχίλα που μου είχε προκαλέσει η μελέτη που ο Πρεβελάκης είχε αφιερώσει στην «Οδύσσεια»; Δεν ήξερα τότε ότι ο Πρεβελάκης ήταν επίσης συγγραφέας θεατρικών έργων, ποιημάτων, δοκιμίων, ιστορικών και αισθητικών μελετών, καθώς επίσης και άλλων μυθιστορημάτων, και ότι είχε αξιωθεί ξεχωριστές τιμές όχι μόνο από το λαό του αλλά κι από ξένες χώρες. Βλέποντας τον κατάλογο των επιτευγμάτων του, την επιστημονική υποδομή του, παρατηρώντας τις χώρες όπου έζησε και εργάστηκε, σημειώνοντας το ενδιαφέρον του για την τέχνη και τις μεταφράσεις που έχει κάμει από διάφορους συγγραφείς όπως ο Καλντερόν, ο Μπεναβέντε, ο Βαλερύ, μεμιάς τον συσχέτισα στο πνεύμα μου με τον αγαπημένο μου δάσκαλο Ελί Φωρ, ο οποίος δεν μας έδωσε μονάχα την «Ιστορία της τέχνης», αλλά και τον «Ναπολέοντα» και τον «Χορό πάνω από τη φωτιά και το νερό», ανάμεσα σε άλλα παραγνωρισμένα αριστουργήματα. Οι συγγραφές των δυο τούτων ανδρών έχουv προφανώς εμψυχωτική ποιότητα: κάθε γραμμή τους αποπνέει πάθος, ευφράδεια, γούστο, ευαισθησία, κατανόηση, σοφία, ανεκτικότητα. Και μόνο για παιδιά να ’χανε γράψει, θα ’πρεπε πάλι να τους θεωρούμε γίγαντες της λογοτεχνίας.

Όσο για το μυθιστόρημα «Ο ήλιος του θανάτου», θα έλεγα ότι, ακόμα κι αν κανείς δεν είχε άλλο όφελος απ’ αυτό, η αθάνατη προσωπογραφία της θειας Ρουσάκης θα έφθανε με το παραπάνω. Αφήνω στους κριτικούς το έργο να προσδιορίσουν τη θέση του μέσα στο μυθιστορηματικό είδος. Για μένα ο μεγαλύτερος έπαινος που μπορώ ν’ απονείμω στο βιβλίο είναι το να πω ότι μέσα σ’ αυτό βρήκα τη μάνα που δεν κατόρθωσα να βρω στη ζωή. Ίσως θα έπρεπε να πω, βρήκα τη Μάνα. Ταυτόχρονα βρήκα ό,τι επίσης ποτέ δε βρήκα στη ζωή – το μεγάλο δάσκαλο. Αν σ’ αυτό τον κόσμο μπορούσαμε όλοι να βρούμε τέτοιες μανάδες, τέτοιους δασκάλους ζωής σαν τη θεια Ρουσάκη, τι άλλο θα μπορούσαμε να ζητήσουμε, ποια μεγαλύτερη ευλογία; Μέσα απ’ αυτή την αθώα ψυχή, ο συγγραφέας μάς αποκαλύπτει την αληθινή φύση της σοφίας, την αληθινή παιδαγωγική μέθοδο, τα αληθινά μέσα να εμπνεύσεις πίστη και αγάπη ζωής. Φυσικά το σκηνικό του μυθιστορήματος είναι κι αυτό απλό – η ελληνική ύπαιθρος σε καιρό πολέμου. Μ’ άλλα λόγια, τόσος τόπος και χρόνος όσος χρειάζεται για να μεταδώσεις τις αξίες των παντοτινών αληθειών.

*Τα ανωτέρω ήταν ο πρόλογος που είχε συγγράψει ο σπουδαίος Χένρι Μίλερ (Henry Miller) στην αμερικανική έκδοση του συγγραφικού έργου του Παντελή Πρεβελάκη «Ο ήλιος του θανάτου» (Prevelakis, Pandelis. The Sun of Death. Abbott Rick, tr.; Henry Miller, pref. New York: Simon and Schuster, 1964).

Το μεταφρασμένο από τη Σόφη Κεφάλα κείμενο είχε συμπεριληφθεί σε αφιέρωμα που είχε ετοιμάσει το περιοδικό «Πνευματική Κύπρος» για τον Πρεβελάκη το 1984 (Οκτώβριος-Δεκέμβριος, αρ. 286-288). Τιμώντας τα εβδομηνταπεντάχρονα του συγγραφέα, το περιοδικό είχε συγκεντρώσει ορισμένες ξένες κριτικές σε ελληνική μετάφραση υπό το γενικό τίτλο «Αφιέρωμα στον Παντελή Πρεβελάκη – Πώς είδε ο ξένος Τύπος το έργο του».

Ο Παντελής Πρεβελάκης γεννήθηκε στο Ρέθυμνο στις 3 Μαρτίου (18 Φεβρουαρίου σύμφωνα με το παλαιό ημερολόγιο) 1909.

Άνθρωπος βαθιά καλλιεργημένος, ο Πρεβελάκης πρωτοεμφανίστηκε στο χώρο των γραμμάτων το 1928 με το μονόπρακτο θεατρικό έργο «Ο μίμος» και το μακροσκελές ποίημα «Στρατιώτες», εμπνευσμένο από τη Μικρασιατική Καταστροφή.

Το έργο με το οποίο καθιερώθηκε ο Πρεβελάκης στο χώρο της πεζογραφίας ήταν «Το χρονικό μιας πολιτείας», που εκδόθηκε το 1938.

Στο ποιητικό και πεζογραφικό έργο του Πρεβελάκη, ο οποίος ανήκει στη Γενιά του ’30, κυριαρχεί η εμπλοκή ιστορικής και λογοτεχνικής πραγματικότητας, η εμμονή σε μεγάλα υπαρξιακά προβλήματα του ανθρώπου.

Ο Παντελής Πρεβελάκης απεβίωσε στην Εκάλη στις 15 Μαρτίου 1986.

Η ανωτέρω εικονιζόμενη ξυλογραφία του Πρεβελάκη, έργο του Κώστα Γραμματόπουλου (1916-2003), προέρχεται επίσης από το αφιέρωμα του περιοδικού «Πνευματική Κύπρος».