Κώστας Μόντης: Ο σφυγμός της Ιστορίας στη ζωή μας

[…]

Ο Μόντης δεν είναι «ιστορικός ποιητής», με την έννοια που είναι ο Καβάφης λόγου χάρη, ούτε επίσης «πολιτικός ποιητής» με τη στενή έννοια του στρατευμένου στην υπηρεσία μιας ορισμένης ιδεολογίας, όπως συμβαίνει ας πούμε με τον Ρίτσο ή με άλλους μεταπολεμικούς ποιητές. Εντούτοις, ο Μόντης έχει και οξεία ιστορική αντίληψη και οξεία κοινωνική, δηλαδή πολιτική συνείδηση. […] Υπενθυμίζω, επιγραμματικά, την κοινωνική ευαισθησία που επιδεικνύει απέναντι στα προβλήματα των εργατών (ιδίως εκείνων που δουλεύουν στα μεταλλεία) ή των ελλήνων προσφύγων στα χρόνια της Κατοχής και της μετεμφυλιακής περιόδου, αλλά και την εθνικοπατριωτική του δράση: μαθητής ακόμη, ο Μόντης συμμετέχει στα «Οκτωβριανά του 1931», στην εξέγερση κατά των Άγγλων, και αργότερα παίρνει μέρος ως πολιτικός καθοδηγητής στον αντιαποικιοκρατικό αγώνα της ΕΟΚΑ (1955-59). Και βέβαια, δεν πρέπει να λησμονήσουμε το μείζον γεγονός-τομή της Εισβολής του ’74, γεγονός κυριολεκτικά κοσμοϊστορικό για την Κύπρο, που «κόβει τον χρόνο στα δυο» και μεταβάλλει εντός του, όπως και στη συνείδηση κάθε Κύπριου, τον «ρυθμό του κόσμου».

Μα και στο επίπεδο της κατεξοχήν «πράξης» για έναν ποιητή, εννοώ το δημιουργικό έργο του Μόντη, ποιητικό και πεζογραφικό, διαπιστώνουμε τον εντατικό και συνεχή διάλογο του Μόντη με την Ιστορία. […]

Για να κατανοήσουμε με ακρίβεια το περιεχόμενο αυτού του διαλόγου («διαλόγου» κατά κυριολεξίαν, μια που στα σχετικά ποιήματα του Μόντη η Ιστορία εμφανίζεται προσωποποιημένη), είναι ανάγκη να διευκρινίσουμε καταρχήν για ποια «ιστορία» πρόκειται. Γιατί, βέβαια, υπάρχει ιστορία και ιστορία· και δεν αναφέρομαι μόνο στη δισυπόστατη φύση της ιστορικής πραγματικότητας αυτής καθ’ εαυτήν (παρελθόν – παρόν), αλλά και στις ποικίλες θεωρήσεις αυτής της πραγματικότητας από τις διάφορες ιστοριογραφικές «σχολές» […].

Η εξέταση του έργου και της ποιητικής του Μόντη μάς οδηγεί σε δύο βασικές διαπιστώσεις. Πρώτον: από τις δύο όψεις της ιστορικής πραγματικότητας –το απώτερο ιστορικό παρελθόν και το βιωματικό ιστορικό παρόν– ο Μόντης, εν αντιθέσει προς τον ιστορικό Καβάφη που είναι κατεξοχήν ποιητής «του παρελθόντος», έστω και «με μάσκα», εστιάζει την ποιητική του ματιά στη σύγχρονη ιστορική πραγματικότητα, είναι «ποιητής της επικαιρότητας»· τον ενδιαφέρει δηλαδή, κυρίως, η βιωμένη ιστορική εμπειρία, ο σφυγμός της Ιστορίας στη ζωή μας. Όπως έχει ήδη διαπιστωθεί, στο έργο του περνούν τα σημαντικότερα πολεμικά, πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα που σημάδεψαν τον τόπο του και τον καιρό του στα κρίσιμα χρόνια της μεταπολεμικής-ψυχροπολεμικής περιόδου (σοβιετική εισβολή στην Τσεχοσλοβακία, πόλεμος του Βιετνάμ, διώξεις του Φράνκο στην Ισπανία, Μάης του ’68, πείνα στη Σομαλία, έλληνες πολιτικοί πρόσφυγες του Εμφυλίου εκτοπισμένοι στην Ανατολική Ευρώπη, χούντα στην Ελλάδα), ανάμεσα στα οποία εξέχουσα θέση κατέχουν, ευνόητα, τα κοσμογονικά γεγονότα που οριοθετούν τη σύγχρονη Ιστορία (και τραγωδία) της Κύπρου: ο αντιαποικιοκρατικός-απελευθερωτικός αγώνας της ΕΟΚΑ (1955-59) και η Εισβολή του 1974.

Σε ό,τι αφορά, δεύτερον, τον τρόπο ή μάλλον τους τρόπους προσέγγισης και αναπαράστασης του ιστορικού γίγνεσθαι, από την εξέταση του μοντικού έργου γίνεται φανερό πως η Ιστορία, αυτή που ο ποιητής γράφει πάγια με -ι- κεφαλαίο στα κείμενά του και την οποία ελέγχει με κριτικό, ενίοτε και με προκλητικό τρόπο, αντιστοιχεί ως περιεκτικός όρος σε ό,τι θα ονομάζαμε «μακρο-Ιστορία» είτε Ιστορία «από τα πάνω» είτε «γεγονοτολογική» Ιστορία (εννοώ κυρίως τη στρατιωτική, την «επική»), για να μην ξεχάσουμε αυτήν που συνιστά τον πιο επίμονο στόχο του, την «προγονική» [διάβ. εθνικιστική] Ιστορία.

[…]

Ο Μόντης, δηλαδή, ελέγχει εκείνη την ιστορική θεώρηση που είτε συλλαμβάνει τα ανθρώπινα μακροσκοπικά, στην κλίμακα της διαχρονίας, και αναδιφεί το ιστορικό παρελθόν με τα «ντεφτέρια», τους «γραφιάδες», τους «τυμβωρύχους» της (οι εκφράσεις είναι του ποιητή), είτε χειραγωγείται εκ των άνω («αφ’ υψηλού») από εκείνους που νέμονται τον κυρίαρχο Λόγο και επιβάλλουν τη δική τους, «επίσημη» ιστοριογραφική εκδοχή για την «αλήθεια των πραγμάτων», είτε περιορίζει το πεδίο αναφοράς της στα ένδοξα γεγονότα και στους επιφανείς ήρωες, «στα συρματοπλέγματα των προγονικών αρετών και της προγονικής ιστορίας», απώτερης και εγγύτερης, πιο ειδικά.

Απέναντι σε αυτή την «κατεστημένη» Ιστορία […] ο Μόντης αντιτάσσει μια εικονοκλαστική ιστορική συνείδηση που πριμοδοτεί ό,τι σήμερα αποκαλούμε «βιωμένη Ιστορία» ή «μικρο-Ιστορία» ή Ιστορία «από τα κάτω». Πριμοδοτεί, με άλλα λόγια, τη ζώσα –ενίοτε δε και αιμάσσουσα– εμπειρία των δρώντων υποκειμένων της Ιστορίας, την άδηλη όψη «της αλήθειας των πραγμάτων», την οποία γνωρίζουν (κυριολεκτικά «στο πετσί τους») οι περιθωριοποιημένοι και αποκλεισμένοι από τον κυρίαρχο Λόγο, την ιστορία-μαρτυρία των ανώνυμων και αφανών: εκείνων για τους οποίους «λίγες γραμμές μονάχα βρίσκονται στην Ιστορία», όπως έγραψε ο Καβάφης («Καισαρίων»), ή διόλου δεν τους γράφει η Ιστορία («το όνομά τους δύσκολα θα το συναντήσεις σε κάνα δευτερεύον αρχαίο κείμενο»), όπως υπερθεματίζει ο Μόντης («Πρωταγόρας ο Δημοτέλους»).

[…]

Είναι σαφές, και δεν θα μπορούσε να συμβαίνει διαφορετικά για έναν ποιητή «των μικρών και ταπεινών πραγμάτων», ότι ο Μόντης ενδιαφέρεται για εκείνο το βιωματικό υπόστρωμα που μένει συνήθως στο περιθώριο του επίσημου ιστοριογραφικού λόγου της παράδοσης (απωθημένο στις βαθιές δομές της Ιστορίας), κι όμως λέει περισσότερα από οποιαδήποτε επική ή μακροϊστορική ανάλυση.

[…]

Αλλά ο ανατρεπτικός διάλογος που η ποίηση του Μόντη συνάπτει με την καθιερωμένη αντίληψη περί Ιστορίας δεν εξαντλείται σε μια ούτως ή άλλως αναμενόμενη για έναν ποιητή υιοθέτηση της «λογοτεχνικής οπτικής» στην προσέγγιση της ιστορικής πραγματικότητας. Η βασική αιχμή της αιρετικής στάσης του είναι άλλη. Ο Μόντης δεν βλέπει απλώς την Ιστορία ατομοκεντρικά και «από τα κάτω»· βλέπει την Ιστορία «από την ανάποδη». Μέσα από το πρίσμα της ποιητικής του τέχνης, το είδωλο της Ιστορίας, όπως το γνωρίζουμε από την κλασική ιστοριογραφία, είναι ανεστραμμένο – να γιατί, στον τίτλο της εργασίας μου, χρησιμοποίησα τον όρο «αντικαθρέφτισμα της Ιστορίας στην ποίηση του Κώστα Μόντη».

Ουσιαστικά, οι αρχές πάνω στις οποίες θεμελιώνεται η εγκυρότητα της ιστορικής επιστημονικής γνώσης και, κατ’ επέκταση, η αυθεντία του ιστορικού λόγου ως αδιάψευστου μάρτυρα και αδιαφιλονίκητου θεματοφύλακα της «αλήθειας» –αρχές όπως η πληρότητα, η αξιοπιστία, η αντικειμενικότητα– στο μικροσκόπιο της ποίησης του Μόντη, περασμένες από την κρησάρα της ποιητικής και κοινωνικής του συνείδησης (της ποιητικής και πολιτικής του ηθικής, όπως θα ’λεγε ο Μαρωνίτης), ανατρέπονται, τίθενται εν αμφιβόλω.

[…]

Έτσι, η λογοτεχνική πράξη του Μόντη γίνεται όντως μια πράξη, με την επαναστατική έννοια του όρου, που αντιστέκεται, ξεγυμνώνει, «αποδομεί» όπως εύστοχα έχει ειπωθεί, τον κυρίαρχο και ιδεολογικά χειραγωγημένο λόγο της Ιστορίας.

[…]

Αυτό το θάρρος της έκθεσης, των τολμηρών ανατροπών, της ευθείας αμφισβήτησης κατεστημένων αξιών και αντιλήψεων, ως γνωστόν, διαπνέει εν γένει το έργο αυτού του αιρετικού, του «ενοχλητικού» –όπως έχει χαρακτηριστεί– ποιητή.

[…]

*Αποσπάσματα από ανακοίνωση της πανεπιστημιακής καθηγήτριας Αφροδίτης Αθανασοπούλου, που έφερε τον τίτλο «Το αντικαθρέφτισμα της Ιστορίας στην ποίηση του Κώστα Μόντη» και είχε διαβαστεί στο Διεθνές Συνέδριο για τον Κώστα Μόντη, το οποίο είχε διοργανωθεί στη Λευκωσία από τις 17 έως τις 19 Ιουνίου 2005. Το ανωτέρω κείμενο προέρχεται από τα Πρακτικά του προαναφερθέντος Διεθνούς Συνεδρίου, συνιστά δε την επεξεργασμένη μορφή της εργασίας της Αθανασοπούλου, που είχε πρωτοδημοσιευτεί στο λογοτεχνικό περιοδικό Ύλαντρον τον Ιούνιο του 2007.

Ο λογοτέχνης και διανοούμενος Κώστας Μόντης γεννήθηκε στην Αμμόχωστο στις 18 Φεβρουαρίου 1914 και απεβίωσε στη Λευκωσία την 1η Μαρτίου 2004.

Την πολυσχιδή πνευματική δημιουργία του Μόντη (ποιητής, μυθιστοριογράφος, θεατρικός συγγραφέας, δημοσιογράφος), ο οποίος υπήρξε αντεπιστέλλον μέλος της Aκαδημίας Aθηνών, χαρακτηρίζουν η συμπύκνωση, η ελλειπτική έκφραση, ο υπαινιγμός, η πικρή ειρωνεία και ο σαρκασμός.

Η Αφροδίτη Αθανασοπούλου είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου.