Νίκος Καζαντζάκης: Η ουσία είναι η πίστη

Το 1915 ο Νίκος Καζαντζάκης σημειώνει στο Ημερολόγιό του: «Διαβάζω μια βιογραφία του Τολστόι. Πάντοτε με συγκινεί η ψυχική του ανάταση. Η λογοτεχνία δεν του αρκεί. Ανάγκη θρησκείας. Πρέπει να ξεκινήσω από κει όπου ο Τολστόι κατέληξε». Με άλλα λόγια: ο σκοπός δεν είναι τόσο το να γράψης ένα έργο, αλλά το να έχης μια πίστη.

Από τις πρώτες του κιόλας αναζητήσεις, ο Νίκος Καζαντζάκης καταλαβαίνει ότι η ζωή είναι μια μεταφυσική περιπέτεια. Η μακρά περίοδος της ωριμότητος, που καταλήγει στην «Ασκητική» (1922-1923), θίγει απ’ ευθείας τις δυνάμεις που ο άνθρωπος είναι σε θέση να ασκήση πάνω στον εαυτό του και πάνω στον κόσμο. Η τέχνη είναι δράση. Είναι η ζωή σε πυρακτωμένη κατάσταση και έχει χρέος να απαντήση στην αποτρόπαιη δύναμη του κακού. […] Η ύπαρξη ξεπερνά τον εαυτό της στη δημιουργία. Το έπαθλο της ζωής είναι η τέχνη.

Ο Νίκος Καζαντζάκης προσδένεται σ’ όλες τις επιθυμίες που αποτελούν μέσα μας ένα αντίβαρο στη φύση και μας επιτρέπουν να την σηκώσουμε πιο ψηλά. Η μόνη εκδήλωση που μπορεί επάξια να χαρακτηρισθή τέχνη είναι το αποτέλεσμα μιας επαφής «με την μεγάλη πραγματικότητα», είναι δηλαδή το τι είναι σε θέση να αποβή ο άνθρωπος στον τομέα ενός κόσμου του οποίου αποτελεί την εξελικτική αρχή. Ο Νίκος Καζαντζάκης συνήθιζε να επαναλαμβάνη αυτή τη φράση που ο αββάς Μυνιέ είχε πάρει από τον Μπερξόν. Κάποτε που παρακλήθηκε να συνοψίση την φιλοσοφία του σε μία μόνο λέξη, ο Μπερξόν είχε απαντήσει: «Επιστράτευση. Να επιστρατεύης την κάθε στιγμή τις δυνάμεις σου και τις αρετές σου». Όλα όσα ο Καζαντζάκης δημιούργησε (στίχοι, τραγωδίες, μυθιστορήματα) αποτελούν έκφραση αυτής της κραυγής.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 30.1.1972, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το υλικό που έχει να επεξεργασθή ο άνθρωπος στην πλήρη του απασχόληση είναι ο κόσμος και το πώς θα μπορέση να τον μεταμορφώση από μέρα σε μέρα με την εφαρμογή των μεγάλων δημιουργικών δυνάμεων. Τα θέματα που θίγει ο Καζαντζάκης (ο Βούδας, ο Χριστός, ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασσίζης, ο Οδυσσέας) αποτελούν μαρτυρία αυτής της θελήσεώς του να αγνοή τον κόσμο όπως είναι και να τον πλησιάζη από το σημείο εκείνο που του λείπει, από το αόρατο σημείο του. Η καθεμιά από τις μεγάλες συμβολικές του μορφές αντιπροσωπεύει έναν πόλο της άσκησής του. Ο Βούδας είναι ο άνθρωπος που λυτρώνεται από το πνεύμα και την καρδιά. Ο Χριστός είναι το φυλακισμένο σε κάθε άνθρωπο Πνεύμα, που χρειάζεται τον Θεό για να ανθίση. Ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασσίζης είναι ολόκληρη η γη που ζωντανεύει στην καρδιά του ανθρώπου και που υπακούει στην επίκλησή του. Ο Οδυσσέας είναι ο άνθρωπος της δράσης, που διδάσκεται στο κάθε του βήμα ότι «ελευθερία σημαίνει αγώνας πάνω σ’ αυτή τη γη χωρίς ελπίδα». Οι μεγάλες όμως αυτές μορφές θα ήσαν εκτός πραγματικότητος, αν δεν υπήρχαν, μπλεγμένοι μαζί τους, ένας λαός, μια ράτσα, μια γενιά, η Ελλάδα, που είναι για τον Καζαντζάκη ο κόσμος της ελευθερίας, μιας ελευθερίας που ξεκινάει από μυστικιστικές διαθέσεις, γιατί στηρίζεται πάνω σε ήρωες σαν τον Οδυσσέα ή τον Αλέξη Ζορμπά, των οποίων η ζωή δεν τρομάζει μπροστά στον θάνατο.

Η ζωή του Χριστού, του ανθρώπου – Θεού, πάντοτε στάθηκε ένας μαγνήτης για τον Καζαντζάκη. Έγραψε για τον Χριστό λυρικούς στίχους, μια τραγωδία, ύστερα του αφιέρωσε ένα ολόκληρο άσμα της «Οδύσσειας», αργότερα ένα μυθιστόρημά του («Ο τελευταίος πειρασμός»), τέλος το «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται», όπου δείχνει Έλληνες χωρικούς να τραβούν κλήρο για να υποδυθή ο καθένας ένα από τα πρόσωπα των Παθών, έτσι που η πεζή ζωή τους να πορευθή ξαφνικά τον δρόμο της θείας αποστολής και του μαρτυρίου.

Αυτό που ο Καζαντζάκης προσπάθησε να εκφράση σ’ όλα του τα έργα είναι η επιβολή του υπερφυσικού πάνω στη ζωντανή μας φύση. Υφιστάμεθα μια πρόκληση απ’ όλα όσα υπάρχουν: το πνεύμα αρνείται τη σάρκα, ο θάνατος εκμηδενίζει τη ζωή, ο άνθρωπος βρίσκεται αιχμαλωτισμένος σ’ έναν κόσμο με αυστηρά όρια. Οι πραγματικότητες αυτές όμως, απάνθρωπες όλες, μπορούν να αναθεωρηθούν και να διορθωθούν απ’ αυτόν που, στον δικό του στενό κύκλο, αγωνίζεται και προχωρεί αποδίδοντας όλο και περισσότερη αξία και σημασία στη ζωή. Διαβάζοντας τον Καζαντζάκη, πολλές φορές θυμήθηκα μια φράση του Ντοστογιέφσκι στους «Αδελφούς Καραμάζωφ»: «Ο Θεός πήρε σπορές απ’ άλλους κόσμους και τις έσπειρε πάνω σ’ αυτή τη γη. Και όλες φύτρωσαν. Μα αυτό που φύτρωσε δεν ζη παρά μόνο με το αίσθημα της συγγενείας του με τους άλλους μυστηριώδεις κόσμους». Ο ρόλος του ανθρώπου είναι να εγκαταστήση αυτή την επαφή και να συμπαρασύρη στην ορμή του ακόμα και το άψυχο, ακόμα και τα ζώα, όπως το βλέπουμε στον «Φτωχούλη του Θεού».

Σ’ αυτό το μυστικιστικό έργο το περιεχόμενο της πίστεως λίγο ενδιαφέρει: δεν μπαίνει ζήτημα για το τι πιστεύεις ή δεν πιστεύεις. Η ουσία είναι η πίστη. Η ποιότης των ανθρώπων που την εφαρμόζουν. Η χρήση που της κάνουν. Η πίστη αυτή δεν γεμίζει τον άνθρωπο έτσι που να του προκαλέση κορεσμό. Είναι μια δύναμη που σπάζει την ισορροπία για να φθάση σε ψηλότερη βαθμίδα. Και το μυστήριο του ανθρώπου σε αναζήτηση στόχων που τον ξεπερνούν, είναι όμοιο με το μυστήριο του Θεού, που είναι κι’ αυτός «πράξη, γεμάτη εμπόδια, ψηλαφίσματα, επιμονή και αγωνία».

Όσο ψηλά όμως κι’ αν στέκει, ο μυστικισμός αυτός τίποτα δεν μπορεί να επιτύχη αν παραμείνη ιδεαλιστικός. Πρέπει να μοιρασθή με άλλους και να ανταποκριθή στα πραγματικά δράματα μιας δεδομένης εποχής. Πρέπει να επιδράση πάνω στα διάφορα άτομα που απαρτίζουν μια κοινότητα. Σ’ αυτό έγκειται η σημασία των μεγάλων ανδρών στο έργο του Καζαντζάκη. Μέσω αυτών η «μεγάλη ψυχή» επενεργεί ηλεκτρίζοντας τις θελήσεις, όπως το κάνει ο Καπετάν Μιχάλης στο «Ελευθερία ή Θάνατος». Ο ήρωας είναι η συμπύκνωση όλων των προσδοκιών της ράτσας του. Είναι ο αντιπροσωπευτικός τύπος του ελληνικού λαού που δεν διστάζει ανάμεσα στη λευτεριά και τον θάνατο. Ξέρει ότι η ζωή δεν είναι το ανώτατο αγαθό, γιατί η ζωή τίποτα δεν μπορεί να προσφέρη χωρίς ελευθερία. Γι’ αυτό οι ήρωες του Καζαντζάκη πεθαίνουν τόσο συχνά το Πάσχα. Διά της Αναστάσεως, το Πάσχα εκφράζει την πνευματική αρχή που παρατείνει τη μοίρα τους.

*Κείμενο του γάλλου δημοσιογράφου Pierre Sipriot (1921-1998), που είχε δημοσιευτεί στη Le Monde και στο «Βήμα της Κυριακής» (στην ελληνική εφημερίδα, στις 30 Ιανουαρίου 1972).

Ο Νίκος Καζαντζάκης γεννήθηκε στο Ηράκλειο της τουρκοκρατούμενης Κρήτης στις 3 Μαρτίου (18 Φεβρουαρίου σύμφωνα με το παλαιό ημερολόγιο) 1883.

Ο Καζαντζάκης, ο οποίος θεωρούσε τον εαυτό του κατ’ αρχήν ποιητή (έργο του η Οδύσεια, με 24 ραψωδίες και 33.333 17σύλλαβους στίχους), διακρίθηκε στη δραματουργία, στη συγγραφή ταξιδιωτικών εντυπώσεων και στα φιλοσοφικά δοκίμια (Ασκητική, Συμπόσιον κ.ά.).

Ωστόσο, ευρύτερα γνωστός έγινε από τα μυθιστορήματά του: Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά (1946), Ο Χριστός ξανασταυρώνεται (1948), Ο καπετάν Μιχάλης (1950), Ο τελευταίος πειρασμός (1951), Αναφορά στον Γκρέκο (1961) κ.ά.

Ο Καζαντζάκης απεβίωσε στο Φράιμπουργκ της Γερμανίας στις 26 Οκτωβρίου 1957.