Αιανή Κοζάνης: Η αρχαία πόλη, η βασιλική νεκρόπολη, οι εκκλησίες

Κωμόπολη της Περιφερειακής Ενότητας Κοζάνης, η Αιανή —παλαιότερα ονομαζόταν Kάλλιανη— είναι χτισμένη σε κατάφυτη περιοχή, δυτικά της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου (Αλιάκμονα).

Σε απόσταση 1,5 χλμ ΒΑ από το σύγχρονο οικισμό, σε περιοχή κατοικημένη από τους Νεολιθικούς Χρόνους, η Αρχαιολογική Υπηρεσία άρχισε (από το 1983) να αποκαλύπτει μια αρχαία πόλη στα επάλληλα πλατώματα του λόφου που φέρει την ονομασία Μεγάλη Ράχη, καθώς και εκτεταμένα νεκροταφεία γύρω από αυτήν.

Η πόλη που βρισκόταν εδώ —έχει ταυτιστεί με βεβαιότητα με τη γνωστή από τις πηγές Aιανή, πρωτεύουσα του βασιλείου της Eλίμειας ή Ελιμιώτιδας, ενός από τα ισχυρότερα της Άνω Μακεδονίας— υπήρξε αξιόλογο κέντρο παραγωγής της λεγόμενης μακεδονικής αμαυρόχρωμης κεραμικής κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού, γνώρισε δε περίοδο ακμής ήδη από τους Υστεροαρχαϊκούς και τους Κλασικούς Χρόνους (τέλη 6ου με αρχές 5ου-4ος αιώνας π.Χ.).

Διέθετε νομισματοκοπείο, εργαστήρια κεραμικής, μεταλλοτεχνίας, πλαστικής και κοροπλαστικής, είχε δε πολιτιστικές και εμπορικές σχέσεις με τον υπόλοιπο ελληνισμό. Ο οικισμός εγκαταλείφθηκε τον 1ο αιώνα π.Χ.

Η αρχαία πόλη

Τα σημαντικότερα μνημεία και αρχιτεκτονικά σύνολα της αρχαίας πόλης, στο λόφο της Μεγάλης Ράχης, είναι η κλασική αγορά, οι ελληνιστικές οικίες (Σπίτι με Πιθάρια, Σπίτι με Σκάλες και Σπίτι με Αγνύθες), η κλασική στοά με πεσσοκίονες, η λαξευμένη στο βράχο κυκλική δεξαμενή, οι αγροικίες, οι βυζαντινοί και μεταβυζαντινοί ναοί (11ος-19ος αιώνας).

Η βασιλική νεκρόπολη

Συστάδες τάφων και οργανωμένα νεκροταφεία —χρονολογούνται από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού έως τους Υστεροελληνιστικούς Χρόνους— έχουν εντοπιστεί και ανασκαφεί γύρω από το λόφο της Μεγάλης Ράχης.

Ανάμεσά τους ξεχωρίζει η βασιλική νεκρόπολη (Αρχαϊκών και Κλασικών Χρόνων), όπου έχουν αποκαλυφθεί μεγάλοι χτιστοί θαλαμωτοί (βασιλικοί), κιβωτιόσχημοι και λακκοειδείς τάφοι.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα λαμπρά ταφικά μνημεία και τα εξαιρετικής ποιότητας και ποικιλίας κτερίσματα που έχουν έρθει στο φως στη νεκρόπολη της Αιανής.

Το Αρχαιολογικό Μουσείο

Περιλαμβάνει αρχαιότητες της Κοζάνης, που χρονολογούνται από τους Νεολιθικούς έως και τους Ρωμαϊκούς Χρόνους. Ο επισκέπτης του μουσείου ενημερώνεται για την ιστορική ταυτότητα της Άνω Μακεδονίας, της Ελίμειας και της Αιανής.

Εκτίθενται κεραμική, γλυπτά, αρχιτεκτονικά μέλη, πήλινες σφραγίδες, κοσμήματα, λίθινα και οστέινα εργαλεία, ειδώλια κ.ά.

Στα σημαντικότερα εκθέματα συγκαταλέγονται οι ενότητες της Ύστερης Εποχής του Χαλκού (1600-1100 π.Χ.) και των Υστεροαρχαϊκών – Κλασικών Χρόνων (τέλη 6ου με αρχές 5ου-4ος αιώνας π.Χ.).

Στο Μουσείο πραγματοποιούνται οργανωμένες ξεναγήσεις και διοργανώνονται εκπαιδευτικά προγράμματα.

Οι εκκλησίες της Αιανής

Στο κέντρο της κωμόπολης βρίσκεται ο βυζαντινός ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου, που οι ντόπιοι ονομάζουν Παναγία της Αιανής. Η εκκλησία, που οικοδομήθηκε κατά πάσαν πιθανότητα στα τέλη του 11ου/αρχές του 12ου αιώνα, αποτελούσε επί Τουρκοκρατίας καθολικό μονής, από την οποία διατηρούνταν, έως τα μέσα του 20ού αιώνα, ερείπια του περιβόλου, της δεξαμενής και του κωδωνοστασίου.

Έξω από την Αιανή βρίσκεται η τρίκλιτη βασιλική του Αγίου Δημητρίου, κτίσμα του 11ου αιώνα, με αξιόλογες τοιχογραφίες του 15ου αιώνα, κάτω από τις οποίες διακρίνεται στρώμα τοιχογραφιών σύγχρονων με την ανέγερση του ναού. Το οικοδόμημα παρουσιάζει αναλογίες με μνημεία της βυζαντινής πρωτεύουσας.

*Στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου, το Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής (πηγή: Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας).