«Χριστιανικοί» πύραυλοι και κοσμικά παιχνίδια: Οι σουρρεαλιστικές διαδρομές της σοβιετικής τέχνης

Έξω από τις πύλες της Έκθεσης των Επιτευγμάτων της Εθνικής Οικονομίας, μια μείξη εμπορικής έκθεσης και λούνα παρκ, που είχε στόχο να αναδείξει την ισχύ της σοβιετικής βιομηχανίας και επιστήμης, στέκεται ένα γιγαντιαίο άγαλμα. Πρόκειται για το «Μνημείο των Κατακτητών του Διαστήματος», ένα έργο τέχνης αφιερωμένο στο διάστημα με διαστάσεις που προκαλούν δέος τον περαστικό.

Αποτελούμενο από τιτάνιο και με ύψος 107 μέτρων, το γλυπτό απεικονίζει έναν πύραυλο που εκτοξεύεται. Έχει σχεδόν διπλάσιο μέγεθος από τους πραγματικούς πυραύλους Vostok που το ενέπνευσαν και είναι τόσο μεγάλο που μόνο η βάση είναι ικανή να στεγάσει ένα ολόκληρο μουσείο: Το Μουσείο Μνήμης της Κοσμοναυτικής.

View this post on Instagram

A post shared by SOVIET SPACE ART DESIGN (@cccp_eternity)

Ο αγώνας δρόμου για την κατάκτηση του διαστήματος στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου αποτέλεσε σημαντική πηγή έμπνευσης για τους σοβιετικούς εικαστικούς, γλύπτες και σχεδιαστές προϊόντων. Όμως, όπως εξηγεί στο BBC η Αλεξάντρα Σανκόβα, διευθύντρια του Μουσείου Design της Μόσχας, οι ρίζες αυτής της σχέσης φτάνουν πολύ βαθύτερα.

«Το ενδιαφέρον για το διάστημα ξεκίνησε πολύ καιρό πριν οι Σοβιετικοί αναλάβουν την εξουσία. Χρονολογείται στις μέρες του Τσιολκόφσκι [ενός ρώσου πρωτοπόρου του διαστήματος που έζησε στη Ρωσία του 19^ου αιώνα]. Όλοι πίστευαν ότι ήταν τρελός, όμως οι Σοβιετικοί, μετά την επανάσταση, τον μετέτρεψαν σε μέρος της ιδεολογίας τους».

View this post on Instagram

A post shared by Red Kosmos (@_red.kosmos_)

Η Σανκόβα εξηγεί στο BBC ότι η κοσμική εικονογραφία της Σοβιετικής Ένωσης γνώρισε την άνθισή της στις δεκαετίες του 1920 και του 1930, όπως και σε άλλα μέρη του κόσμου, τροφοδοτούμενη από τις απεικονίσεις της ζωής στο μέλλον που δημοσιεύονταν σε επιστημονικά περιοδικά. Όμως η δημοτικότητά της… εκτοξεύτηκε κατά τη διάρκεια του αγώνα για την κατάκτηση του διαστήματος.

Το σοβιετικό διαστημικό πρόγραμμα, που για πολύ καιρό παρέμεινε απόρρητο, μετατράπηκε σε ισχυρό εργαλείο προπαγάνδας – όμως είχε και την υποστήριξη των ίδιων των καλλιτεχνών. «Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1960, ξαφνικά όλοι ήταν εξαιρετικά ενθουσιασμένοι με την ιδέα των ταξιδιών στο διάστημά», σημειώνει η Σανκόβα. «Σχεδιαστές δημιουργούσαν εικόνες που είχαν εμπνευστεί από τα διαστημικά επιτεύγματα, όχι επειδή ήταν η πιο εμπορική επιλογή, αλλά γιατί ήταν πάρα πολύ περήφανοι για αυτά».

View this post on Instagram

A post shared by Red Kosmos (@_red.kosmos_)

«Το διάστημα ήταν και μια πολύ σημαντική θεματική για την μάχη [της Σοβιετικής Ένωσης] με τη θρησκεία», συνεχίζει. «Το διάστημα και η τεχνολογία λειτουργούσαν ως αντίπαλο δέος για τη θρησκεία».

Ένα από τα πιο δημοφιλή μέσα για τη δημοσίευση της σοβιετικής διαστημικής τέχνης ήταν το περιοδικό Tekhnika Molodezhi (Τεχνολογία των Νέων), ένα επιστημονικό περιοδικό που έμπλεκε την επιστημονική φαντασία με την πραγματική μηχανολογία, και το οποίο συνεχίζει να εκδίδεται μέχρι και σήμερα.

View this post on Instagram

A post shared by SOVIET SPACE ART DESIGN (@cccp_eternity)

Όπως γράφει η Σανκόβα στην εισαγωγή του βιβλίου Soviet Space Graphics, που έχει συγκεντρώσει μέρος των έργων που εκτίθενται στο μουσείο: «Σε ολόκληρη τη διάρκεια αυτής της περιόδου, οι σοβιετικοί πολίτες ζούσαν μέσα από τις εικόνες που κατανάλωναν. Για την πλειοψηφία τους, ήταν ο μόνος τρόπος να βιώσουν το δέος των απεριόριστων ανακαλύψεων και να αποδεχτούν το ενδεχόμενο η επιστήμη να μπορέσει να ανυψώσει ένα έθνος μετά από τόσα χρόνια δυσκολιών».

View this post on Instagram

A post shared by Red Kosmos (@_red.kosmos_)

Και δεν ήταν απλώς οι αφίσες ή οι εικόνες των βιβλίων. Οι κοσμικές απεικονίσεις βρίσκονταν παντού, όπως εξηγεί η Σανκόβα. «Οι σχεδιαστές υφασμάτων τις χρησιμοποιούσαν με χαρά. Και οι βιομηχανικοί σχεδιαστές και οι δημιουργοί μνημείων, γλύπτες, κατασκευαστές μωσαϊκών και αρχιτέκτονες, έκαναν το ίδιο».

Αυτά τα έργα τιμά η έκθεση έξω από την οποία βρίσκεται ο τεράστιος πύραυλος – που είναι και ο ίδιος ένα από τα… μεγαλύτερα παραδείγματα εισαγωγής κοσμικής τέχνης σε καθημερινά σκηνικά. Όπου κι αν κοιτούσαν οι σοβιετικοί πολίτες, στο οπτικό τους πεδίο είχαν και μια υπενθύμιση της σοβιετικής διαστημικής προσπάθειας.

«Το διάστημα ήταν μια ευκαιρία προώθησης του κομμουνισμού και του σοβιετικού συστήματος», τονίζει η Σανκόβα. Η καλλιτεχνική έκφραση βρισκόταν υπό στενό έλεγχο στη σοβιετική κοινωνία, με τα έργα να περνούν από την έγκριση του Καλλιτεχνικού Τεχνικού Συμβουλίου.

View this post on Instagram

A post shared by Red Kosmos (@_red.kosmos_)

Όσα έργα κατόρθωναν να την εξασφαλίσουν, είχαν τεράστια επίδραση στη σοβιετική τέχνη. Για παράδειγμα, η σοβιετική φωτογραφία της δεκαετίας του 1920 κατέστησε δημοφιλείς νέες ιδέες, υπό τον μανδύα της επαναστατικής προπαγάνδας. «Είναι μια αναβίωση των ιδεών του avant-garde», σημειώνει η Σανκόβα.

Για να πάρει με το μέρος της και το παραδοσιακό τμήμα της κοινωνίας, όμως, η σοβιετική διαστημική τέχνη οικειοποιήθηκε και πιο παραδοσιακές μορφές της ρωσικής τέχνης, ορισμένες εκ των οποίων είχαν αποτελέσει ορόσημα της ρωσικής Ορθοδοξίας.

View this post on Instagram

A post shared by YURINOV BORIS☢️| S.T.A.L.K.E.R (@yurinovboris)

«Πήραν τα τυπικά εμβλήματα της ρωσικής τέχνης και τα μετέτρεψαν σε κάτι σοβιετικό», αναφέρει η Σανκόβα. «Αντί να τοποθετούν στο κέντρο τον Ιησού, τον αντικαθιστούσαν με μια σοβιετική φιγούρα. Έπρεπε να πείσουν τους ανθρώπους και έτσι ήταν αναγκασμένοι να χρησιμοποιήσουν μια “γλώσσα” που ήδη τους ήταν γνωστή. Κάποια από αυτά τα κομμάτια θυμίζουν σε μεγάλο βαθμό9 την παραδοσιακή αγιογραφία».

Εκτός από τις αφίσες και τα έργα τέχνης, οι σοβιετικοί σχεδιαστές δημιούργησαν και καθημερινά αντικείμενα με διαστημικά μοτίβα και σχήματα, από κούπες μέχρι… ηλεκτρικές σκούπες σε σχήμα διαστημόπλοιου και από παιδικά παιχνίδια μέχρι λάμπες ανάγνωσης.

View this post on Instagram

A post shared by Red Kosmos (@_red.kosmos_)

Αυτό, όμως, δεν ήταν αποτέλεσμα μόνο της προπαγανδιστικής προσπάθειας της Σοβιετικής Ένωσης: «Τα εργοστάσια που κατασκεύαζαν διαστημόπλοια ή πολεμικά αεροπλάνα, ήταν τα ίδια εργοστάσια που έφτιαχναν παιχνίδια, καρέκλες και τσαγιέρες», θυμάται η Σανκόβα.

Ακόμη και στην παιδική τους ηλικία, οι νεαροί σοβιετικοί πολίτες δεν ήταν αδιάφοροι προς το κάλεσμα του σύμπαντος. Η μέση σοβιετική παιδική χαρά είχε παιχνίδια σε σχήμα πυραύλων και διαστημόπλοιων. «Όλοι παίζαμε πάνω στους πυραύλους», αναφέρει η Σανκόβα. «Όλα τα σοβιετικά παιδιά ήθελαν να γίνουν εξερευνητές του διαστήματος. Είναι φυσικό: Όλοι μεγαλώναμε στις ίδιες παιδικές χαρές».