Μανόλης Τριανταφυλλίδης: Πρότυπο ζωής

Η θέση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, του ανθρώπου που με βαθειά συγκίνηση αποχαιρετήσαμε προχτές στον τάφο του, είναι στη συμβολή της γλωσσικής και της εκπαιδευτικής ιστορίας μας. Ανήκει εξίσου και στις δύο, όπως σε παλαιότερους χρόνους του Νέου Ελληνισμού μερικές κορυφαίες μορφές του, ο Σοφιανός (σ.σ. ο Νικόλαος Σοφιανός, κερκυραίος λόγιος του 16ου αιώνα) π.χ. και ο Δαμοδός (σ.σ. ο Βικέντιος Δαμοδός, κεφαλλονίτης λόγιος του 18ου αιώνα), ή ο Καταρτζής και ο Βηλαράς. Οι λόγιοι αυτής της πνευματικής οικογένειας το πρόβλημα της γλώσσας του Γένους το είδαν όχι απλώς σαν επιστημονικό ζήτημα ή θέμα ιστορικού ενδιαφέροντος, αλλά κατά κύριο λόγο σαν πρόβλημα συνυφασμένο με ολόκληρη τη ζωή του Έθνους, με την επιβίωση και την αναγέννησή του, σαν πρόβλημα λοιπόν παιδείας. Στην περίπτωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη η έγνοια και το πάθος για τη γλώσσα του σημερινού Ελληνισμού, για τη δημοτική, τη «νεοελληνική κοινή», καθώς την έλεγε, υπήρξεν ανέκαθεν ο άξονας της ζωής του. Άλλο δεν αγάπησε, δε στοχάσθηκε, δεν προσπάθησε ποτέ παρά πώς να γνωρίση καλύτερα αυτή τη ζωντανή γλώσσα, να απογράψη τους θησαυρούς της, να συντάξη τους κανόνες της — όχι σαν ιστορικός, λεξικογράφος ή γραμματικός, αλλά σα δάσκαλος του Γένους που ξέρει τι σημασία έχει η γλώσσα για τη ζωή ενός ανθρώπου κ’ ενός λαού (λαού μάλιστα με τη βαρειά κληρονομιά και μοίρα του ελληνικού). Έτσι η δραστηριότητά του, από τα νεανικά χρόνια έως την ημέρα του θανάτου του, μοιράζεται σε τρεις κύριους τομείς: στη μελέτη των τύπων και της δομής της νέας «κοινής», στο διαφωτισμό του εκπαιδευτικού κόσμου και του κοινού για το γλωσσικό ζήτημα, στη συγγραφή σχολικών βιβλίων για τη γλωσσική διδασκαλία.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 23.4.1959, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το 1909 (σπούδαζε τότε στη Γερμανία) που έρχεται για λίγο πίσω στην Ελλάδα, καθώς τριγυρνάει εδώ κ’ εκεί, μπαίνει και στα σχολεία για να ιδή τι γίνεται εκεί. «Μια τύχη», γράφει για την επίσκεψή του αυτή, «μ’ έφερε αρχή-αρχή στο πρώτο σχολείο, κι’ από περιέργεια ρώτησα τους μαθητές να δω τι είχαν μάθει. Ίσως να οδήγησε εκεί τα βήματά μου και κάποια νοσταλγία για τα περασμένα χρόνια, μια νοσταλγία πικρή από τότε που κατάλαβα πόσο λίγο ετοιμάζει το σχολείο, μάλιστα στην Ελλάδα, για τη ζωή· ίσως και κάποια ελπίδα, πως τα σημερινά Ελληνόπουλα θα έχουν περισσότερες αφορμές από μας να υπερηφανεύωνται για τη μόρφωση και τον ανθρωπισμό που πήραν από το σχολείο. Μα δεν περίμενα πως θα έβρισκα τόσο βαθειές τις πληγές που η επίσημη γλώσσα —οι τύποι και το πνεύμα της— ανοίγουν στην παιδεία μας. Κ’ έπειτα από κάθε επίσκεψη έφευγα με την καρδιά ματωμένη, που όλη μας η παιδεία συστενάζει και συνωδίνει άχρι τού νυν. Συλλογιζόμουν πόσες χιλιάδες Ελληνόπουλα τυραννιούνται κάθε χρόνο, κάθε μέρα, κάθε ώρα, και θυσιάζουν στο γλωσσικό είδωλο τις πολυτιμότερές τους ώρες, χωρίς καν θετικό αποτέλεσμα, αφού η επίσημη γλώσσα δεν ζωντανεύει. Ποια κατάρα να βαραίνη απάνω σας, καημένα παιδιά, και πώς θα γίνη δυνατό να σωθήτε; Ή θα βασανιστήτε και σεις, και τα παιδιά σας, με τον ίδιο τρόπο που και μεις βασανιστήκαμε;»

Ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης σε εφηβική ηλικία

Ο καημός του (στο βάθος της ψυχής αυτός καίει όλους όσοι και τα χρόνια εκείνα και αργότερα ξεσηκώθηκαν με ορμή για ν’ αναμορφώσουν το ελληνικό σχολείο με το ζωογόνο πνεύμα του δημοτικισμού) τον κάνει, μόλις γυρίζει οριστικά στην Ελλάδα (1912), να μπη στον «Εκπαιδευτικό Όμιλο» («πέφτει μέσα στον Όμιλο σαν ανεμοστρόβιλος» γράφει ο Δελμούζος), να δοθή με όλη την ψυχή του στην κίνηση, να γίνη με την ακάματη δραστηριότητα, τον επιστημονικό οπλισμό και τον άσβεστο ενθουσιασμό του ένας από τους ηγέτες της. Γράφει μελέτες και άρθρα, ερευνά, διαφωτίζει, μάχεται. Και ποτέ δεν είναι ικανοποιημένος. Ποτέ δεν βρίσκει τα αποτελέσματα, όσα με κόπους και θυσίες πραγματοποιούνται μέσα στη γενικήν αντίδραση, της κοινωνίας, του Τύπου, του Κράτους, ανάλογα προς την εθνική σημασία του έργου που έχει αναληφθή.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 23.4.1959, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Επί τέλους το 1917 γίνεται με πρωτεργάτη τον Δημήτριο Γληνό το πρώτο βήμα: η εισαγωγή της δημοτικής στα σχολεία της στοιχειώδους παιδείας, και ως συνέχεια του μέτρου, ευθύς αμέσως, η συγγραφή των πρώτων Αναγνωστικών της Δημοτικής με οδηγούς στο δύσκολο, τον απάτητο έως τότε δρόμο, τον Αλέκο Δελμούζο και τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Τότε εγκαινιάζεται μια νέα φάση στην εξέλιξη του γλωσσικού μας ζητήματος. Δημιουργούνται οι βάσεις για μια νέα «κοινή», θεμελιωμένη απάνω στη ζωντανή γλώσσα, όπως τη μεταχειρίζεται ο λογοτέχνης, αλλά και όπως τη χρειάζεται ο δάσκαλος για το σχολείο και ο κάθε κοινωνικός και πνευματικός άνθρωπος για τις εκφραστικές του ανάγκες, χωρίς τις υπερβολές και τις πλάνες της πρώτης, της μαχητικής περιόδου του δημοτικισμού. Τα πρώτα Αναγνωστικά της Δημοτικής που γράφτηκαν τότε, έμειναν ιστορικά για την καθαρότητα της μορφής και την ευγένεια του περιεχομένου τους. «Έλληνες δημοδιδάσκαλοι», τους είπε κάποτε σε μιαν ομιλία του ο Τριανταφυλλίδης, «με ξέρετε χωρίς να με γνωρίζετε, από τ’ Αναγνωστικά που έχετε στα χέρια σας. Χωρίς να είναι κανένα τους γραμμένο από μένα, έχουν όμως πάρει μαζί τους, τα εκατομμύρια αντίτυπά τους, ένα κομμάτι της ψυχής μου, αφού είναι γραμμένα στη γλώσσα μας και τη γραμματική της, αφού βοήθησα και εγώ στην προσπάθεια να γίνουν καλύτερα από τα παλιά». Βοήθησε κι’ αυτός… Όσοι γνωρίσαμε από κοντά τον άνθρωπο, την ακοίμητη ερευνητικήν ανησυχία του, το πάθος του για τον έλεγχο της ορθότητας, την επιμονή του για την εύρεση και την επιβολή της σωστής κάθε φορά γραμμής, ξέρομε τι σημαίνει «βοήθεια» του Τριανταφυλλίδη στη σύνταξη των Αναγνωστικών της Δημοτικής.

Έπειτα από τα Αναγνωστικά η δεύτερη μεγάλη προσφορά του σοφού γλωσσολόγου στο ελληνικό σχολείο ήταν η ογκώδης «Γραμματική» (τη σύνταξε Επιτροπή με τη δική του προεδρία και κατεύθυνση) που είδε το φως με εντολή και δαπάνες του Κράτους το 1941 (επιτομή της για τη χρήση των μαθητών δημοσιεύθηκε το 1949) — έργο μνημειώδες, πολύ μεγάλης αξίας, που έχει γίνει εγκόλπιο και κανόνας δασκάλων και συγγραφέων. Η οφειλή όμως της παιδείας μας στον Μανόλη Τριανταφυλλίδη δε σταματάει εδώ· του χρωστούμε και μια σειρά λαμπρών βοηθητικών βιβλίων για τη διδασκαλία του νεοελληνικού μαθήματος, τη «Νεοελληνική Βιβλιοθήκη» με τους 10 τόμους της: Λεξιλογικές Ασκήσεις, Παροιμιακές Φράσεις, Ανθολογημένες και σχολιασμένες σελίδες της νέας λογοτεχνίας μας. Άλλοι λαοί με μακρά φιλολογική και εκπαιδευτική παράδοση έχουν από καιρό πλουτίσει το σχολείο τους με παρόμοια βοηθήματα. Απόπειρες έγιναν παλαιότερα και σε μας για ν’ αποκτήσωμε τέτοια βιβλία, αλλά έφτασαν σε πολύ μέτρια αποτελέσματα: ξηρά γραμματικά γυμνάσματα και ανιαρές χρηστομάθειες. Με τον Τριανταφυλλίδη και τους άξιους συνεργάτες του γίνεται μέσα στο δύσκολο τούτο χώρο ένας μεγάλος για τις μικρές δυνάμεις της χώρας μας διασκελισμός· βρεθήκαμε διαμιάς κοντά στις πιο επιτυχημένες, στις τελειότερες πραγματοποιήσεις των ξένων. Όταν συλλογίζεται κανείς με πόση προχειρότητα, αμάθεια και έλλειψη ευθύνης γράφονται σήμερα τα σχολικά μας βιβλία, δοκιμάζει αίσθημα πικρό. Τι όγκο εργασίας μάς άφησε η γενεά που φεύγει, και πόσο αμελείς, αδέξιοι ή και ανίκανοι σταθήκαμε να αξιοποιήσωμε αυτήν την κληρονομιά και να αυξήσωμε τα αγαθά της…

Από τους κορυφαίους εκπροσώπους της πρώτης γενεάς του εκπαιδευτικού δημοτικισμού, ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης αξίζει, με την αρετή, τη σοφία και το δημιουργικό έργο του, να μείνη για τους νεώτερους υπόδειγμα θαυμαστό. Πρότυπο ζωής.

*Άρθρο του αειμνήστου Ευάγγελου Παπανούτσου για τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη, που είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Πέμπτη 23 Απριλίου 1959, τρεις μόλις ημέρες μετά το θάνατο του ακούραστου και σεμνού υπηρέτη της ελληνικής γλώσσας.

Ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης, γλωσσολόγος και δημοτικιστής, ένας από τους σπουδαιότερους συντελεστές της προώθησης των γλωσσικών και εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων που πραγματοποιήθηκαν στη χώρα μας κατά το α’ μισό του 20ού αιώνα, γεννήθηκε στην Αθήνα στις 15 Νοεμβρίου 1883 και απεβίωσε στην ίδια πόλη στις 20 Απριλίου 1959.

Ως φορέας και κήρυκας της δημοτικιστικής ιδεολογίας, ο Τριανταφυλλίδης κατέβαλε εργώδεις προσπάθειες για την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας στην εκπαίδευση.