Ο πλανήτης των σκουπιδιών

Τί συμβαίνει πραγματικά με τα σκουπίδια που παράγουμε καθημερινά; Πόσα ανακυκλώνονται; Πόσα καταλήγουν σε χωματερές και πόσα στο περιβάλλον;

Η εικόνα που έχει καθένας στη χώρα του μπορεί να απέχει πολύ από την αλήθεια. Σε κάθε περίπτωση, η διαχείριση των αποβλήτων συνήθως έχει αθέατες πτυχές, συχνά δυσάρεστες και «σκοτεινές».

Σε αυτές και στην παγκόσμια κρίση των αποβλήτων επιχειρεί να ρίξει φως ο βραβευμένος ερευνητής δημοσιογράφος Όλιβερ Φράνκλιν-Γουόλις, με μια εις βάθος έρευνα, που έκανε βιβλίο, σκάβοντας -κυριολεκτικά και μη- σε «βουνά» σκουπιδιών για να ξεθάψει τη «βρόμικη» αλήθεια.

Εξ ου και για το πρώτο συγγραφικό του εγχείρημα -που κυκλοφορεί αυτό το μήνα στις ΗΠΑ και στη Βρετανία- επέλεξε τον τίτλο «Άγονη γη: Ο μυστικός κόσμος των αποβλήτων και η επείγουσα αναζήτηση για ένα καθαρότερο μέλλον» (Wasteland: The Secret World of Waste and the Urgent Search for a Cleaner Future).

Συνάντησε ρακοσυλλέκτες που μαζεύουν ανακυκλώσιμα υλικά από μια χωματερή στο Νέο Δελχί.

Έκανε αυτοψία στις χωματερές στη Γκάνα όπου προϊόντα από δεύτερο και τρίτο χέρι σχηματίζουν πια ολόκληρες «οροσειρές».

Πήγε μέχρι την Οκλαχόμα στις ΗΠΑ για να δει από κοντά μια εγκαταλελειμμένη πόλη που «δηλητηρίασαν» τα τοξικά απόβλητα από παρακείμενα ορυχεία.

Εξέτασε το μείζον θέμα των πυρηνικών αποβλήτων στην πατρίδα του, τη Βρετανία.

Καταγράφει μέσα από ανθρώπινες ιστορίες πρακτικές όπως η «τοξική αποικιοκρατία» στις υπανάκτυπκτες χώρες του Παγκόσμιου Νότου και το «πράσινο ξέπλυμα» (greenwashing) εταιρειών, το οποίο «πρέπει να καταστεί παράνομο».

«Τα λύματα κατακλύζουν τα ποτάμια μας, τα πλαστικά στους ωκεανούς, τα ποτάμια και τα κορμιά μας, τα σκουπίδια μεταφέρονται στο εξωτερικό και επιβαρύνουν τους φτωχούς του κόσμου. Γιατί;», γράφει ο ίδιος στην προσωπική ιστοσελίδα του.

«Γιατί σκεφτόμαστε τόσο πολύ από πού προέρχονται τα πράγματα, αλλά σχεδόν ποτέ πού καταλήγουν όταν δεν τα θέλουμε πια;».

Το μόνο σίγουρο, τονίζει, είναι ότι «ζούμε μια κρίση αποβλήτων».

Ο «γρίφος» των… βρώσιμων σκουπιδιών

Η σπατάλη τροφίμων αποτελεί ένα σύγχρονο πρόβλημα στις υπερκαταναλωτικές κοινωνίες.

Σύμφωνα με τον πιο πρόσφατο σχετικό δείκτη του Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον, 931 εκατομμύρια τόνοι τροφίμων -ήτοι το 17% του συνόλου των τροφίμων που διατέθηκαν το 2019 προς κατανάλωση- κατέληξαν στον σκουπιδοντενεκέ.

Είτε νοικοκυριών, είτε των καταστημάτων λιανικής, εστιατορίων και άλλων υπηρεσιών εστίασης και τροφίμων.

Στις χωματερές που καταλήγουν σαπίζοντας εν τω μεταξύ παράγουν μεθάνιο, ένα από τα πιο ισχυρά αέρια του θερμοκηπίου.

Ένας σημαντικός «κρίκος» σε αυτή την «αλυσίδα» παραγωγής, κατανάλωσης και σπατάλης είναι τα σούπερ μάρκετ.

Στο Wasteland κατονομαζονται ως μεγάλο μέρος του προβλήματος.

Φροντίζουν να παρέχουν στους καταναλωτές ό,τι ποθεί η ψυχή και η όρεξή τους.

Εντείνουν ως εκ τούτου τις πιέσεις για αύξηση της παραγωγής.

Αλλά, όπως επισημαίνει ο Φράνκλιν-Γουόλις, δεν αναλαμβάνουν καμία ευθύνη για τα απόβλητα που δημιουργούνται.

Σταδιακά, η μια μετά την άλλη αλυσίδες προσπαθούν να αξιοποιήσουν μέρος από αυτά σε άλλες χρήσεις, συμπεριλαμβανομένων νέων μεθόδων παραγωγής ενέργειας και βιοκαυσίμων.

Σε αυτό ωστόσο που ο Βρετανός συγγραφέας χαρακτηρίζει «τραγελαφική παρενέργεια», έχουν αρχίσει τώρα να κάνουν το ίδιο ολοένα και περισσότερες επιχειρήσεις αγροτικής παραγωγής, είτε αλλάζοντας καλλιέργειες, είτε εξασφαλίζοντας έτσι καλύτερες τιμές για τα προϊόντα τους.

Με αυτόν τον τρόπο ωστόσο εκφράζονται φόβοι ότι ένας σημαντικός «κρίκος» στην «αλυσίδα» της κατανάλωσης κινδυνεύει να μετατοπιστεί στις πιο πίσω θέσεις.

Δεν είναι άλλος από την παραγωγή τροφίμων για τη σίτιση των ανθρώπων.

Το «αθάνατο» πλαστικό μπουκάλι

Περίπου 480 δισεκατομμύρια πλαστικά μπουκάλια πωλήθηκαν παγκοσμίως το 2016: το τελευταίο έτος για το οποίο υπάρχουν αξιόπιστα στοιχεία, σύμφωνα με το Wasteland.

Στην συντριπτική πλειονότητά τους είναι κατασκευασμένα από τερεφθαλικό πολυαιθυλένιο (PET), μακράν το πιο ανακυκλωμένο πλαστικό.

Ως εκ τούτου, καθένα από αυτά τα μπουκάλια μπορεί να έχει έναν σχεδόν ατέρμονο κύκλο ζωής.

Στη Δύση, μετά την πρώτη χρήση του, θα καταλήξει συνήθως στην ανακύκλωση, όπου θα μετατραπεί σε πλαστικά σφαιρίδια και πρώτη ύλη για την κατασκευή άλλων πλαστικών προϊόντων.

Μπορεί να γίνει μια ίνα από το πολυσυνθετικό μπλουζάκι σου ή μια τρίχα στην οδοντόβουρτσά σου.

Όπως όμως επισημαίνεται στο βιβλίο και έχουν καταδείξει πολλές έρευνες, κάθε φορά που ένα πλαστικό ανακυκλώνεται γίνεται ακόμη πιο «βρόμικο», καθώς χημικά διασπάται.

«Στην πραγματικότητα, η τοξικότητα του πλαστικού αυξάνεται με την ανακύκλωση», επισημαίνει σε πρόσφατη έκθεσή της η ίδια η Greenpeace.

Παρ’ όλα αυτά η διαδικασία θεωρείται αποτελεσματική, και δη επικερδής. Τουλάχιστον στη Δύση.

Ωστόσο σε χώρες όπως η Ινδία, περιγράφει ο Φράνκλιν-Γουόλις στο Wasteland, τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά.

Συνήθως γίνεται μια πρώτη διαλογή από ρακοσυλλέκτες και τα υπόλοιπα υλικά καίγονται ή καταλήγουν σε θάλασσες και ποτάμια.

Παπούτσια, πολύ… «σκληρά» για να πεθάνουν

Τα μεταχειρισμένα είδη ένδυσης και υπόδησης από τη Δύση κατακλύζουν εδώ και καιρό τις αγορές του Παγκόσμιου Νότου -είτε έναντι τιμήματος, είτε μέσω δωρεών.

Και δη της δυτικής Αφρικής, που έχει μετατραπεί σε χωματερή της… μοδάτης Δύσης.

Όχι τυχαία, από τις μεγαλύτερες αγορές μεταχειρισμένων ρούχων παγκοσμίως είναι στη Γκάνα.

Πολλά κομμάτια καταλήγουν τελικά σε χωματερές.

Όμως τα πιο δύσκολα από όλα τα είδη από δεύτερο χέρι που φτάνουν στις αγορές του Παγκόσμιου Νότου είναι τα παπούτσια.

Εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, έχουν μεγάλες φθορές.

Όσα μπορούν να επισκευαστούν και να ξαναχρησιμοποιηθούν, υφίστανται… «λίφτινγκ».

Δέρματα βάφονται, σόλες λειαίνονται, αλλάζουν κορδόνια και -όταν χρειάζεται- αγκράφες.

Πολλά όμως είναι κυριολεκτικά για πέταμα. Τα περισσότερα είναι δύσκολο να ανακυκλωθούν.

Όχι τόσο λόγω πολλαπλών υλικών κατασκευής, αλλά κυριως γιατί μεταξύ των διάφορων μερών τους υπάρχει συνήθως πανίσχυρη κόλλα.

Έτσι πολλά μεταχειρισμένα παπούτσια καταλήγουν στην πυρά, εξηγεί στο βιβλίο του και στον ιστότοπο Quartz o συγγραφέας του Wasteland.

Εμφανίζεται, δε, επιφυλακτικός ως προς την πολυδιαφημισμένη μεταστροφή πολλών εταιρειών -κυρίως αθλητικών ειδών- στην κατασκευή υποδημάτων με από όσο το δυνατό λιγότερα υλικά και χωρίς κόλλα.

Που βρίσκεται το παλιό smartphone σου;

Τα ηλεκτρονικά είδη εξελίσσονται στον ταχύτερα αυξανόμενο όγκο αποβλήτων. Μοιραία τα κινητά τηλέφωνα, και δη τα «έξυπνα» έχουν πια την… τιμητική τους.

Αν και σε μικρές ποσότητες ανά μονάδα, η κατασκευή τους περιλαμβάνει πολύτιμα μέταλλα και σπάνιες γαίες.

Όμως η ανακύκλωσή τους, επισημαίνει ο Φράνκλιν-Γουόλις, κάθε άλλο παρά είναι παιχνιδάκι.

Το περίβλημα στα περισσότερα είναι από κράμα και δύσκολα μπορούν να αποσυναρμολογηθούν, εξηγεί.

Επίσης δεν έχει ακόμη εξελιχθεί σε μεγάλη κλίμακα η ανακύκλωση των μπαταριών ιόντων λιθίου.

Όσα αντέχουν στο χρόνο και στη χρήση, καταλήγουν σε αγορές μεταχειρισμένων κινητών τηλεφώνων, κυρίως σε φτωχότερες χώρες.

Όσα πάλι έχουν… «φάει τα ψωμιά τους», καταλήγουν σε αυτό που ο συγγραφέας του Wasteland περιγράφει ως «γιγαντιαία μπλέντερ».

Τα πολύτιμα υλικά διαχωρίζονται με μαγνήτες και άλλα μέσα.

Το τι ακριβώς συμβαίνει ωστόσο με άλλα υλικά που δεν έχουν και τόση αξία, όπως το πλαστικό και το γυαλί, παραμένει «θολό» καθώς οι εταιρείες δεν παρέχουν σχετικές πληροφορίες, τονίζει ο Φράνκλιν-Γουόλις.

Καταγγέλλει, δε, και την καταστροφή παλιότερων αποθεμάτων που έχουν μείνει απούλητα, προκειμένου να προωθηθεί η πώληση των τελευταίων μοντέλων.

Οι πολλές επιβλαβείς πανεργέργειες του καπνίσματος

Συν τω χρόνω, οι γόπες των τσιγάρων εξελίχθηκαν σε έναν διογκούμενο περιβαλλοντικό εφιάλτη.

Είναι κατασκευασμένες κυρίως από οξική κυτταρίνη, ένα είδος πλαστικού.

Συχνά, δε, δεν καταλήγουν στον κάδο των σκουπιδιών, αλλά στη γη: π.χ. στην άσφαλτο ή στο πεζοδρόμιο.

Εκεί καταλήγουν ούτε λίγο, ούτε πολύ -όπως αναφέρεται στο Wasteland- τέσσερα τρισεκατομμύρια πλαστικά φίλτρα τσιγάρων κάθε χρόνο.

Πιθανότατα είναι ακόμη περισσότερα.

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας κάνει λόγο για 4,5 τρισεκατομμύρια ετησίως,  συνυπολογίζοντας μέσες άκρες και τα αποτσίγαρα που «φυτρώνουν» στις παραλίες, μολύνοντας με νικοτίνη και με βαρέα μέταλλα το περιβάλλον.

Η μεταστροφή εν τω μεταξύ ολοένα και περισσότερων καπνιστών στα ηλεκτρονικά τσιγάρα δεν φαίνεται να έχει βοηθήσει ιδιαίτερα την κατάσταση.

Σε αντίθεση με την αρχική τους εμφάνιση, υπάρχουν τώρα πολύ περισσότερα προϊόντα αυτού του τύπου μιας χρήσης.

Πέρα από την όποια ρύπανση από τα συναφή καπνικά προϊόντα και οι συσκευασίες τους λόγω κακής διαχείρισης από τους ίδιους τους καπνιστές, ένα νέο πρόβλημα που πλέον καταγράφεται έχει να κάνει με τη διαχείριση των των ίδιων των συσκευών ατμίσματος.

Οι ρυθμοί της ανακύκλωσής τους αυξάνονται, καθώς η αγορά πια κατακλύζεται όλο και πιο συχνά από νέα και πιο εξελιγμένα μοντέλα.

Όπως όμως παρατηρεί ο Φράνκλιν-Γουόλις, οι μικροσκοπικές μπαταρίες των συσκευών μπορεί να αποδειχθούν, όταν συνθλίβονται, πολύ… εκρηκτικές.

Ήδη θεωρούνται -αναφέρει- υπεύθυνες για καταστροφικές πυρκαγιές σε μονάδες ανακύκλωσης, προκαλώντας αντιδράσεις σε πολλές εγκαταστάσεις.

Τόσο, ώστε η όλη διαδικασία να κινδυνεύει να γίνει… «καπνός».