Ίρβιν Γιάλομ: Η δογματική πίστη θα μας καταστρέψει

Όταν ο δόκτωρ Χάρντινγκ ειδοποίησε τον Ίρβιν Γιάλομ ότι η Επιτροπή για την Ψυχιατρική και τη Θρησκεία επρόκειτο να του απονείμει το βραβείο Όσκαρ Πφίστερ, ο τιμώμενος αντέδρασε ως εξής: «Τι σχέση έχω εγώ με τη θρησκεία; Κάποιο λάθος θα έχει γίνει. Είστε βέβαιος; Το ξέρετε ότι εγώ θεωρώ τον εαυτό μου άθεο;» Και ο Χάρντινγκ απάντησε: «Πιστεύουμε ότι έχετε αφιερώσει τη ζωή σας σε ερωτήματα θρησκευτικής φύσεως».

Ο ψυχίατρος (ομότιμος καθηγητής στο Στάνφορντ) και συγγραφέας Ίρβιν Γιάλομ είναι γνωστός στην Ελλάδα αλλά και σε όλον τον κόσμο από τα μυθιστορήματά του «Όταν έκλαψε ο Νίτσε» και «Στο ντιβάνι», τα οποία αφηγούνται ιστορίες ψυχοθεραπείας και ο ίδιος τα θεωρεί προέκταση του διδακτικού του έργου. […] Η διάλεξή του στο πλαίσιο της βράβευσης αποτέλεσε τη βάση του δοκιμίου «Θρησκεία και Ψυχιατρική» […]. Το σύντομο δοκίμιο θα κυκλοφορήσει εντός των ημερών (εκδόσεις Άγρα) και «Τα Νέα» προδημοσιεύουν ένα μέρος του, καθώς καταγράφει με χαρακτηριστική σαφήνεια, απλότητα και γλαφυρότητα τις απόψεις του συγγραφέα για τις μεγάλες ανθρώπινες αγωνίες.

«ΤΑ ΝΕΑ», 25.7.2003, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η υπαρξιακή ψυχοθεραπεία και η θρησκευτική παρηγορία είναι ξαδέλφια, έχουν τους ίδιους προγόνους και μοιράζονται μια κοινή αποστολή: διακονούν την απόγνωση, που είναι εγγενής στην ανθρώπινη μοίρα. Η πρώιμη θρησκευτική μου παιδεία ήταν σκέτη καταστροφή από παιδαγωγική άποψη – η ορθόδοξη εβραϊκή συναγωγή όπου ανήκε η οικογένειά μου ήταν εμποτισμένη με έναν άκαμπτο, αμετακίνητο αυταρχισμό, που με δυσαρεστούσε ιδιαίτερα. Μακροπρόθεσμα, η σημασία της για μένα υπήρξε αποφασιστική, γιατί από νωρίς στη ζωή μου έχασα κάθε πιθανότητα ν’ αποκτήσω πίστη. Ο Σοπενάουερ μάς υπενθυμίζει ότι η θρησκευτική πίστη, αν πρόκειται ν’ ανθήσει, πρέπει να φυτευτεί και να ριζώσει στην παιδική ηλικία. […]

Προοδευτικά, η αντίληψή μου για τα ζητήματα της ύπαρξης με οδήγησε σε μια όλο και περισσότερο επιστημονική, υλιστική θεώρηση του κόσμου. Συντονίζομαι σε μεγάλο βαθμό με τις απόψεις του Σοπενάουερ, του Βολταίρου, του Νίτσε, του Φρόυντ. Παρεμπιπτόντως, ο Σοπενάουερ προέβλεψε ότι, μόλις το φως της επιστημονικής ανακάλυψης σκορπίσει το σκοτάδι της άγνοιας, οι θρησκείες θα εξαφανιστούν.

[…]

Τέσσερις έσχατες έννοιες σχετίζονται πολύ στενά με την ψυχοθεραπεία: ο θάνατος, η μοναξιά, η ανάγκη νοήματος και η ελευθερία. Μιλώντας γι’ αυτές τις έσχατες έννοιες, προφανώς πλησιάζω την περιοχή που αποτελεί την ουσία κάθε θρησκευτικής παράδοσης. Η θρησκεία ξεπροβάλλει ως θεμελιώδης προσπάθεια του ανθρώπινου γένους να καθησυχάσει το άγχος της ύπαρξης. Συνεπώς, η αιτία που η θρησκευτική πίστη είναι πανανθρώπινη είναι ότι το υπαρξιακό άγχος είναι πανανθρώπινο. Μοιάζει επομένως προφανές ότι, αντί να έχουμε δημιουργηθεί από θεούς, εμείς δημιουργούμε θεούς για την ανακούφισή μας, και τους δημιουργούμε καθ’ ομοίωσίν μας.

Όπως έγραψε πριν από δυόμισι χιλιάδες χρόνια ο προσωκρατικός φιλόσοφος Ξενοφάνης, αν τα λιοντάρια μπορούσαν να ζωγραφίσουν, ο θεός τους θα είχε τη δική τους μορφή.

«ΤΑ ΝΕΑ», 25.7.2003, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Εμείς οι άνθρωποι φαίνεται πως είμαστε πλασμένοι να αναζητούμε τη σημασία, ενώ είμαστε ριγμένοι σ’ έναν κόσμο κενό από εγγενές νόημα. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι ανατρέχουν στην ψυχοθεραπεία, επειδή αγωνιούν για έναν σκοπό στη ζωή τους: «Η ζωή μου δεν έχει συνοχή», «Δεν παθιάζομαι με τίποτα», «Γιατί ζω; Για ποιον σκοπό; Σίγουρα η ζωή πρέπει να ’χει κάποιο βαθύτερο νόημα», «Νιώθω τόσο άδειος – το να βλέπω τηλεόραση κάθε βράδυ με κάνει να νιώθω τόσο άχρηστος, ένα τίποτα», «Ακόμα και τώρα, στα πενήντα μου, δεν ξέρω τι θέλω να κάνω όταν μεγαλώσω».

Το πρόβλημα του νοήματος στη ζωή ταλαιπωρεί όλους τους σκεπτόμενους ανθρώπους. Και φυσικά καλοδεχόμαστε τη θρησκευτική αποκάλυψη που φανερώνει τον τελικό σκοπό του Θεού για τον καθένα μας προσωπικά. Είδα κάποτε μια αξέχαστη γελοιογραφία: μια σειρά από διάφορα είδη ζώων, όλα μουρμούριζαν το ίδιο ρεφρέν: «Φαΐ, επιβίωση, αναπαραγωγή – Φαΐ, επιβίωση, αναπαραγωγή». Στην τελευταία εικόνα ένας άνθρωπος στη στάση του «Σκεπτόμενου» του Ροντέν μουρμούριζε στον εαυτό του: «Για ποιο λόγο, για ποιο λόγο;» Όλες οι άλλες μορφές ζωής αντιλαμβάνονται περί τίνος πρόκειται. Μόνο εμείς οι άνθρωποι δεν εννοούμε να το αποδεχθούμε κι έτσι απαιτούμε –και κατόπιν θεσπίζουμε– την ύπαρξη κάποιου ανώτερου σκοπού ή αποστολής. 

Η πίστη θα μας καταστρέψει

Συχνά νιώθω απόλυτα εντυπωσιασμένος από τη δύναμη και την επιμονή της ανάγκης μας να πιστεύουμε. Δεν κλονίζεται με τίποτα. Και μερικές φορές νιώθω μια βαθιά θλίψη για την ευθραυστότητα που υποκρύπτει η ανθρώπινη φύση. Αυτή είναι που γεννά την ευπιστία μας και την πανίσχυρη ανάγκη μας να πιστεύουμε. Μερικές φορές φοβάμαι τους μελλοντικούς κινδύνους που αυτή η παράλογη πεποίθηση δημιουργεί για το είδος μας. Η πίστη στο υπερφυσικό, όχι ή έλλειψη πίστης, είναι που θα μας καταστρέψει. Δεν χρειάζεται παρά να κοιτάξουμε στο παρελθόν, για να ανιχνεύσουμε τα τεράστια ρεύματα καταστροφής που έχει προκαλέσει η δογματική πίστη. Ή να δούμε τις σύγχρονες συγκρούσεις στη Μέση Ανατολή ή στην Ινδική Χερσόνησο, όπου οι αλληλοσυγκρουόμενες φονταμενταλιστικές πεποιθήσεις απειλούν εκατομμύρια ανθρώπους.

«ΤΑ ΝΕΑ», 25.7.2003, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Στις τέσσερις μεγάλες αλήθειες του ο Βούδας δίδαξε ότι η ζωή είναι οδύνη, ότι η οδύνη προέρχεται από τις ορέξεις και από τους δεσμούς, και ότι μπορεί να απαλειφθεί με την αποστασιοποίηση από τις ορέξεις μέσα από τον διαλογισμό. Οι απόψεις αυτές μου φαίνονται αναίτια πεσιμιστικές. Αντιλαμβάνομαι την οδύνη στην ανθρώπινη ύπαρξη, αλλά ποτέ δεν βιώνω αυτή την οδύνη τόσο κατακλυσμικά, που να απαιτεί τη θυσία της ζωής. Το άγχος του θανάτου είναι ευθέως ανάλογο με το ποσό της «αβίωτης ζωής» κάθε ανθρώπου. Εκείνοι που νιώθουν ότι έχουν ζήσει πλούσια τη ζωή τους, ότι έχουν εκπληρώσει τις δυνατότητές τους και τον προορισμό τους, βιώνουν λιγότερο πανικό μπροστά στο θάνατο. Οι ψυχοθεραπευτές έχουν να μάθουν πολλά από τον Νίκο Καζαντζάκη, τον συγγραφέα τόσων δοξαστικών για τη ζωή έργων, όπως ο «Ζορμπάς» και «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται». Ο Καζαντζάκης ήταν, όπως ο Νίτσε, ένας αντι-θρησκευτικός θρησκευόμενος, και ο τάφος του φέρει την επιγραφή «Δεν ελπίζω τίποτα, δεν φοβάμαι τίποτα, είμαι λεύτερος». Μ’ αρέσει πολύ η φράση του στην «Αναφορά στον Γκρέκο»: «Να μην αφήσω στο Χάρο τίποτα να μου πάρει – μονάχα λίγα κόκαλα». Είναι ένας καλός οδηγός για τη ζωή μας – και για το έργο μας στην ψυχοθεραπεία.

*Τα ανωτέρω προέρχονται από δημοσίευμα των «Νέων» αφιερωμένο στον Ίρβιν Γιάλομ. Το σχετικό άρθρο, που έφερε τον τίτλο «Να σκύψουν οι ψυχοθεραπευτές στον Καζαντζάκη», είχε δημοσιευτεί στο φύλλο της εφημερίδας που είχε κυκλοφορήσει στις 25 Ιουλίου 2003.

Ο αμερικανός ψυχοθεραπευτής και συγγραφέας Ίρβιν Γιάλομ (Irvin D. Yalom), ομότιμος καθηγητής Ψυχιατρικής στην Ιατρική Σχολή του φημισμένου Πανεπιστημίου Στάνφορντ, γεννήθηκε στην Ουάσινγκτον στις 13 Ιουνίου 1931.

Παιδί αγράμματων πολωνοεβραίων μεταναστών, που εργάστηκαν σκληρά σε μια φτωχική γειτονιά της Ουάσινγκτον για να οικοδομήσουν μια νέα ζωή, ο Γιάλομ, έχοντας βρει στα βιβλία το καταφύγιο που ζητούσε, μελέτησε σκληρά και κατόρθωσε να ακολουθήσει μια αξιοπρόσεκτη επιστημονική σταδιοδρομία (Πανεπιστήμιο Τζορτζ Ουάσινγκτον, Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Βοστώνης, Νοσοκομεία Mount Sinai και Johns Hopkins).

Από το 1962 ξεκίνησε η μακρόχρονη καριέρα του στο Πανεπιστήμιο Στάνφορντ, που έμελλε να διαρκέσει έως το 1994.

Στα 15 του χρόνια ο Γιάλομ γνώρισε και ερωτεύτηκε τη Μαίριλυν Καίνικ (Marilyn Koenick, 1932-2019), την οποία νυμφεύτηκε τον Ιούνιο του 1954 και απέκτησε μαζί της τέσσερα παιδιά.

Μαθητής και συνεργάτης του διακεκριμένου αμερικανού ψυχολόγου Rollo May (1909-1994), ο Γιάλομ θεωρείται ο εμπνευστής της υπαρξιακής σχολής της ψυχοθεραπείας, είναι δε ο συγγραφέας του εγκυρότερου και πληρέστερου εγχειριδίου υπαρξιακής ψυχοθεραπείας (Existential Psychotherapy, 1980).

Στον επιστημονικό χώρο είναι ιδιαίτερα γνωστό το κλινικό και ερευνητικό έργο του Γιάλομ στην ομαδική ψυχοθεραπεία.

Το πρώτο του βιβλίο με τίτλο «Θεωρία και πράξη της ομαδικής ψυχοθεραπείας» (The Theory and Practice of Group Psychotherapy, 1970) μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες και εξακολουθεί να αποτελεί βασικό διδακτικό εγχειρίδιο σε πολλές σχολές ψυχιατρικής και ψυχοθεραπείας.

Ο Γιάλομ έχει γράψει πολλά ακόμη επιστημονικά βιβλία και άρθρα.

Το λογοτεχνικό έργο του, που άρχισε όψιμα, περιλαμβάνει συλλογές διηγημάτων και μυθιστορήματα, που έχουν γίνει εκδοτικές επιτυχίες σε πολλές χώρες.