«…κλίνην εγκαταλειφθείσαν υπό των ιατρών»

Δεν είναι εύκολες στην ανάγνωσή τους οι δώδεκα ετήσιες επιθεωρήσεις τις οποίες ο Εμμανουήλ Ροΐδης έγραψε για τη φιλοτρικουπική εφημερίδα «Ωρα» την περίοδο 1878-1889. Και η αποφατική παρατήρηση δεν είναι καν ιδιοσυγκρασιακή. Την επισημαίνουν οι δύο επιμελητές του τόμου που εξέδωσε η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, φιλόλογοι Λάμπρος Βαρελάς και Σωτήρης Τσέλικας. «Λόγω του επικαιρικού χαρακτήρα τους προϋποθέτουν αρκετά καλή γνώση της διεθνούς διπλωματικής σκηνής της εποχής».

Και ποια είναι η εποχή στην οποία αρθρογραφεί – κάθε Πρωτοχρονιά – ο ανηλεής είρων της νεοελληνικής πεζογραφίας; Αν έπρεπε να μείνουμε σε μια αδρή σκιαγράφηση, θα έπρεπε να την ονομάσουμε «εποχή του Χαρίλαου Τρικούπη», καθώς ο κορυφαίος πολιτικός μέσα στο διάστημα 1875-1894 εκλέγεται πρωθυπουργός συνολικά επτά φορές, κυβερνώντας τη χώρα για σχεδόν 10 από τα 20 χρόνια. Είναι η μπελ επόκ της αστικής αθωότητας. Μέχρι την εκπνοή του 19ου αιώνα η παραδοσιακή ελληνική φορεσιά είχε αντικατασταθεί από την ευρωπαϊκή, η Αθήνα είχε μεταμορφωθεί σε σύγχρονη πρωτεύουσα με νεοκλασικές κατοικίες, το «λαμπρόν βουλεβάρτον Κηφισίας» (η σημερινή λεωφόρος Βασ. Σοφίας) δεντροφυτευόταν μέχρι τους Αμπελόκηπους. Νέα τοπόσημα οριοθετούσαν τη φυσιογνωμία της μητρόπολης: Ακαδημία, Εθνική Βιβλιοθήκη, Σχολή Ευελπίδων, Αρχαιολογικό Μουσείο, Ζάππειο Μέγαρο, Ευαγγελισμός.

Η ευρωπαϊκή διάσταση κυριαρχεί στα κείμενα του Ροΐδη. Ο συγγραφέας, επισημαίνεται στο επίμετρο, «παρακολουθεί κυρίως την ευρωπαϊκή διπλωματική σκηνή και τις εξελίξεις στο ανατολικό ζήτημα, προσπαθώντας να εντοπίσει τις επιπτώσεις τους στις ελληνικές εθνικές διεκδικήσεις». Στο πλαίσιο των 12 επιθεωρήσεων εντοπίζονται αρκετές από τις απόψεις που συμμεριζόταν με την αστική ελίτ και τον ίδιο τον Τρικούπη (σε βάρος του πολιτικού του αντιπάλου Θεόδωρου Δηλιγιάννη).

Προτείνει, για παράδειγμα, τη διατήρηση ειρηνικών σχέσεων μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, ύστερα από τη ρύθμιση των συνοριακών διαφορών το 1882, προκειμένου η Ελλάδα να κερδίσει χρόνο ενόψει μιας μελλοντικής σύρραξης. Εμφανίζεται βέβαιος ότι η εμπόλεμη ρήξη στα Βαλκάνια είναι αναπόφευκτη, ενώ είναι ζήτημα χρόνου πότε θα ξεσπάσει (σημειωτέον ότι ξεκινάει να γράφει τη χρονιά των Συνθηκών του Αγίου Στεφάνου και του Βερολίνου). Ασπάζεται την πολιτική σκέψη του εκσυγχρονιστή Τρικούπη ότι οι εθνικές διεκδικήσεις του ελληνισμού μπορούν να υλοποιηθούν μόνο ύστερα από την οικονομική ανάπτυξη και τον κοινωνικό εκσυγχρονισμό: «Εξωτερική πολιτική ουδέν άλλο κατ’ ουσίαν είναι η χρησιμοποίησις ούτως ή άλλως διαθεσίμου κεφαλαίου εθνικής δυνάμεως. Ελλειπούσης ταύτης, συνεκλείπει κατ’ ανάγκην και πάσα εξωτερική πολιτική» (Επιθεώρηση του 1883). Στο ίδιο πλαίσιο, σημειώνουν οι επιμελητές, παρακολουθεί την επαγρύπνηση της Μεγάλης Βρετανίας σχετικά με την αναχαίτιση της ρωσικής καθόδου στο Αιγαίο, καθώς και τη φιλορωσική πολιτική του Γλάδστωνα. «Φαίνεται να επενδύει αρχικά… στην αποτελεσματικότητα της βρετανικής εξωτερικής πολιτικής προς όφελος των ελληνικών συμφερόντων, στην πορεία όμως διαπιστώνει με δυσαρέσκεια ότι η Ελλάδα δεν μπορεί να ελπίζει σ’ αυτή». Το 1886 βλέπει πια ως ενδεχόμενη διέξοδο το διπλωματικό άνοιγμα προς τη Ρωσία.

Πέρα πάντως από την απαιτητική διαδικασία για την πρόσληψη πληροφορίας, παραμένει μέσα στα κείμενα ο γλωσσικός πλούτος ενός σημαντικού συγγραφέα (και εφόρου της Εθνικής Βιβλιοθήκης, 1880-1903). Εδώ γράφει ο δημιουργός της «Πάπισσας Ιωάννας» (1866), δύο δεκαετίες αργότερα. Και από τις πρώτες συλλαβές υπενθυμίζει στον μακρινό αναγνώστη του 2022 τις αρετές απ’ τις οποίες είναι φτιαγμένο το ύφος του: «Αν υποθέσωμεν αληθεύον το σαιξπήρειον απόφθεγμα «all’s well that ends well», το χθες εκπνεύσαν έτος πρέπει εξ άπαντος να συναριθμηθή μεταξύ των συνηγορούντων υπέρ της αιρέσεως των αισιόδοξων» (Επιθεώρησις του λήξαντος έτους 1878).

Και αλλού για τους «εταστές», τους αναλυτές δηλαδή του πολιτικού τοπίου το 1886, αλλά και τη συγκυριακή προσέγγιση της Ρωσίας με την Τουρκία: «Ούτοι ομοιάζουσιν αστρολόγους ευθύνοντας τα τηλεσκόπια αυτών προς στερέωμα κρυπτόμενον υπό παχύ στρώμα μαύρης αχλύος. Οπου και αν στρέψη τις το βλέμμα ουδέν άλλο βλέπει ειμή νέφη και μόνον νέφη, φερόμενα τήδε κακείσε κατά τας αιφνιδίας αστάτου ανέμου μεταπηδήσεις. Εκ πάντων δε των σημείων των καιρών εκφραστικώτατον είναι βεβαίως η εις τας αγκάλας του Τσάρου πτώσις της Τουρκίας, η προξενούσα εντύπωσιν οίαν η παρουσία ιερέως παρά κλίνην εγκαταλειφθείσαν υπό των ιατρών».