Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε για τα βιολογικά όπλα

Λίγες μόνο ημέρες μετά την τραγωδία στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου στη Νέα Υόρκη, το ελληνικό υπουργείο Υγείας ανήγγειλε τη σύσταση Εθνικού Συμβουλίου Πρόληψης Βιολογικών και Τοξικών Κινδύνων (ΕΣΠΒΤΚ), όπως ισχύει και για τις άλλες χώρες της ΕΕ. Mολονότι η σχετική απόφαση είχε ληφθεί από τον Αλέκο Παπαδόπουλο σχεδόν αμέσως μετά την ανάληψη της ηγεσίας του υπουργείου Υγείας, τα τραγικά γεγονότα στις ΗΠΑ κατέστησαν προφανώς αναγκαία την άμεση σύσταση του ΕΣΠΒΤΚ. Η προσοχή του κοινού αλλά και των συμβούλων ασφάλειας στρέφεται τώρα στα βιολογικά όπλα, το κυριότερο από τα όπλα μαζικής καταστροφής που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν από τρομοκράτες. Κατασκευάζονται εύκολα, δρουν αθόρυβα και αργά, και μπορούν να εξουδετερώσουν μεγάλο μέρος του πληθυσμού, συχνά χωρίς να υπάρχει δυνατότητα αντίδρασης. Όμως, ποιες θα ήταν πρακτικά οι συνέπειες από μια επίθεση με βιολογικούς παράγοντες;

Αν και η χρήση παθογόνων οργανισμών ως όπλων εφαρμόζεται εδώ και χιλιάδες χρόνια, το ζήτημα των βιολογικών όπλων επανήλθε στη δημοσιότητα στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Τόσο οι ΗΠΑ όσο και πολλές άλλες χώρες ανησύχησαν από την πρόοδο της γενετικής μηχανικής, τις εγκαταστάσεις παραγωγής βιολογικών όπλων που ανακαλύφθηκαν στο Ιράκ, αλλά και μια σειρά αποκαλύψεων ενός Ρώσου επιστήμονα: ο Κανατιάν Αλιμπέκοβ, επικεφαλής του διαβόητου μυστικού εργαστηρίου Biopreparat, περιέγραψε με λεπτομέρεια το 1992 πώς η πρώην Σοβιετική Ένωση παρήγαγε δεκάδες τόνους ιού της ευλογιάς και ανθεκτικών στελεχών του βακτηρίου του άνθρακα για χρήση σε πολεμικές επιχειρήσεις.

Παρόμοιες εγκαταστάσεις εικάζεται ότι υπάρχουν σε δέκα έως δώδεκα χώρες, πολλές από τις οποίες δεν χαρακτηρίζονται τεχνολογικά προηγμένες. Τα βιολογικά όπλα έχουν ονομαστεί «η πυρηνική βόμβα των φτωχών», καθώς η παραγωγή τους δεν απαιτεί ειδικό εξοπλισμό ή προηγμένη τεχνογνωσία.

Πάντως, μολονότι η πρόσβαση σε επικίνδυνους βιολογικούς παράγοντες είναι σχετικά εύκολη, οι ειδικοί στην πλειονότητά τους εκτιμούν ότι η αποτελεσματική χρήση τους για τρομοκρατικές ενέργειες ίσως δεν είναι και τόσο απλή υπόθεση στην πράξη. Ανάμεσα στα κυριότερα προβλήματα που θα είχαν να αντιμετωπίσουν οι επίδοξοι τρομοκράτες θα ήταν η έλλειψη ενός μηχανισμού απελευθέρωσης που να επιτρέπει τη διασπορά του υλικού σε μεγάλη ακτίνα.

Κανείς όμως δεν φαίνεται να αμφιβάλλει ότι ο κίνδυνος είναι υπαρκτός και η δυνατότητα ελέγχου της κρίσης στην περίπτωση βιολογικής επίθεσης αρκετά περιορισμένη.

Βιολογικά όπλα και τρομοκρατία

Κύρια «προσόντα» των βιολογικών όπλων για χρήση σε τρομοκρατικές επιθέσεις είναι το χαμηλό κόστος παραγωγής, η εύκολη πρόσβαση σε μια ποικιλία παθογόνων οργανισμών, η αδυναμία των συστημάτων ασφάλειας να τα ανιχνεύσουν, καθώς και η δυνατότητα εύκολης μεταφοράς.

Η παραγωγή, η αποθήκευση και η χρήση βιολογικών όπλων απαγορεύονται από τη διεθνή συνθήκη του 1972 -τη Συνθήκη Βιολογικών και Χημικών Όπλων– την οποία έχουν υπογράψει και επικυρώσει 143 χώρες. Η συνθήκη δεν περιλαμβάνει διατάξεις αστυνόμευσης, καθώς την εποχή κατά την οποία συντάχθηκε λίγοι πίστευαν ότι οι μεγάλες δυνάμεις θα δέχονταν ελέγχους από διεθνείς επιτροπές.

Τώρα, πολλές χώρες ζητούν να ισχυροποιηθεί η συνθήκη και να δημιουργηθούν ομάδες επιθεωρητών που θα επισκέπτονται τις «ύποπτες» εγκαταστάσεις και θα επιβεβαιώνουν τη χρήση τους. Ωστόσο, οι ΗΠΑ αρνήθηκαν κατά τον τελευταίο γύρο διεθνών διαπραγματεύσεων να δεχτούν το μέτρο, κυρίως επειδή οι απροειδοποίητες επισκέψεις σε βιομηχανικές και κρατικές εγκαταστάσεις ίσως έθεταν σε κίνδυνο εμπορικά και εθνικά μυστικά.

Σημαντικό πρόβλημα δημιουργεί το γεγονός ότι η παραγωγή βιολογικών όπλων δεν απαιτεί ειδικές εγκαταστάσεις. Μπορεί να γίνει σε φαρμακευτικά εργαστήρια, σε ζυμωτήρια ζυθοποιείων, ακόμα και σε εγκαταστάσεις της βιομηχανίας τροφίμων, γεγονός που καθιστά δύσκολο τον εντοπισμό της προέλευσής τους.

Στις ΗΠΑ τις τελευταίες δεκαετίες έχουν γίνει αρκετές συλλήψεις ατόμων ή ομάδων που είχαν στην κατοχή τους βιολογικά όπλα ή υλικά για την παρασκευή τους.

Εξάλλου, η παραθρησκευτική οργάνωση του Αμ Σιρίκιο στην Ιαπωνία είχε αποπειραθεί εννέα φορές να απελευθερώσει σπόρους άνθρακα από την κορυφή ουρανοξύστη στο Τόκιο, πριν τελικά πραγματοποιήσει την επίθεση με το αέριο σαρίν στο μετρό. Η αποτυχία τους οφειλόταν στο γεγονός ότι είχαν καλλιεργήσει το στέλεχος του βακτηρίου του άνθρακα που χρησιμοποιείται για την παρασκευή του εμβολίου, το οποίο είναι ακίνδυνο. Εάν δεν είχαν διαπράξει αυτό το (σωτήριο για τον πληθυσμό του Τόκιο) λάθος, τα αποτελέσματα του «εγχειρήματός» τους ίσως ήταν διαφορετικά.

Πάντως, μέχρι σήμερα τα βιολογικά όπλα ουδέποτε έχουν χρησιμοποιηθεί σε τρομοκρατικές επιθέσεις μεγάλης κλίμακας. Ίσως ο κύριος παράγοντας που αποτρέπει τη χρήση τους για το σκοπό αυτό δεν είναι τεχνικός αλλά κοινωνικός: ο βιολογικός πόλεμος θεωρείται από το σύνολο της κοινωνίας απάνθρωπος και αδικαιολόγητος σε κάθε περίπτωση. Μια τέτοια επίθεση επομένως είναι βέβαιο ότι θα προκαλούσε την αποστροφή της κοινής γνώμης και θα ακύρωνε οποιοδήποτε πολιτικό υπόβαθρο επικαλούνταν οι τρομοκράτες. Με άλλα λόγια, η χρήση βιολογικών όπλων είναι απίθανη, επειδή θα ήταν ιδιαίτερα επιζήμια για τους ίδιους τους υπεύθυνους.

Μπορούμε να αντιμετωπίσουμε μια βιολογική επίθεση;

Το κυριότερο μέσο για την απελευθέρωση των βιολογικών παραγόντων σε περίπτωση τρομοκρατικής επίθεσης θεωρείται η χρήση αεροζόλ ή ψεκαστικών αεροσκαφών. Η μόλυνση του συστήματος υδροδότησης δεν μπορεί βέβαια να αποκλειστεί, οι ειδικοί ωστόσο εκτιμούν ότι η αραίωση των μολυσματικών παραγόντων στα αποθέματα νερού και η ευαισθησία πολλών από αυτούς στα ένζυμα του πεπτικού συστήματος θα απέτρεπαν τη μαζική προσβολή του πληθυσμού.

Ο κίνδυνος επίθεσης από τον αέρα ωθεί τώρα πολλούς Αμερικανούς και Βρετανούς πολίτες να σπεύσουν να προμηθευτούν αντιασφυξιογόνες μάσκες, καθώς και αντιβιοτικά για την αντιμετώπιση του άνθρακα, όπως το Cipro της Bayer. Τα μέτρα όμως αυτά δεν πρόκειται να τους προσφέρουν σχεδόν καμία προστασία στην περίπτωση που οι φόβοι τους γίνουν πραγματικότητα, όπως τονίζουν οι ειδικοί στην πλειονότητά τους.

Το πιθανότερο είναι ότι οι πολίτες δεν θα ειδοποιηθούν έγκαιρα για την ύπαρξη (αόρατων) παραγόντων στον αέρα, ώστε να προστατευτούν από τις μάσκες, οι οποίες, μάλιστα, απαιτούν συστηματική συντήρηση προκειμένου να παραμείνουν αποτελεσματικές. Εξάλλου, πολλά από τα χημικά όπλα, όπως το σαρίν και το αέριο μουστάρδας, επιδρούν σε ολόκληρη την επιφάνεια του δέρματος, και επομένως οι μάσκες δεν προσφέρουν σχεδόν καμία προστασία.

Όσον αφορά στα αντιβιοτικά, θα ήταν χρήσιμα μόνο στην περίπτωση επίθεσης με βακτηριολογικούς παράγοντες και εφόσον χορηγηθούν άμεσα, πριν εμφανιστούν τα πρώτα συμπτώματα. Στην περίπτωση χρήσης χημικών όπλων ή ιών θα ήταν βέβαια άχρηστα.

Σύμφωνα με την Μπάρμπαρα Χατς Ρόσενμπεργκ της Ομοσπονδίας Αμερικανών Επιστημόνων, οι επιθέσεις με συσκευές ψεκασμού θα ήταν ίσως αδύνατο να λάβουν μεγάλες διαστάσεις χωρίς την υποστήριξη μιας οργανωμένης κυβέρνησης. Το μόνο μέσο που θα επέτρεπε την αποτελεσματική διασπορά των βιολογικών παραγόντων σε μεγάλη ακτίνα είναι ειδικά τροποποιημένοι βαλλιστικοί πύραυλοι που περιέχουν βομβίδια διασποράς και εκρήγνυνται πριν από την επαφή με το έδαφος.

Ωστόσο, τα βιολογικά όπλα παραμένουν ένα από τα καταλληλότερα όπλα για τρομοκρατική χρήση. Στις 5 Σεπτεμβρίου, λίγες ημέρες πριν από την τρομοκρατική επίθεση στη Νέα Υόρκη και την Ουάσινγκτον, ο Δημοκρατικός γερουσιαστής και πρόεδρος της Επιτροπής Διεθνών Σχέσεων της αμερικανικής γερουσίας Τζόζεφ Μίντεν δήλωσε, σχολιάζοντας το πρόγραμμα αντιπυραυλικής προστασίας, ανέφερε ότι κατά τη γνώμη του «η απειλή επίθεσης με βιολογικά όπλα από αγνώστους υπερβαίνει κατά πολύ τον κίνδυνο να πληγούμε από τριτοκοσμικούς βαλλιστικούς πυραύλους με τη διεύθυνση του αποστολέα».

Ζήτησε παράλληλα να αυξηθεί το κονδύλι των 182 εκατ. δολαρίων που είχε προβλεφθεί για την καταπολέμηση της βιοτρομοκρατίας το 2002, αίτημα που πιθανότατα θα γίνει δεκτό μετά την κήρυξη πολέμου κατά της τρομοκρατίας από την αμερικανική κυβέρνηση.

Ο κυριότερος κρατικός φορέας στις ΗΠΑ για την αντιμετώπιση ενδεχόμενης βιολογικής επίθεσης είναι τα Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Ασθενειών (CDC) στην Ατλάντα και τα υπουργεία Αμυνας και Ενέργειας.

Το υπουργείο Ενέργειας, για παράδειγμα, χρηματοδοτεί το Κέντρο Εθνικής Ασφάλειας και Ελέγχου όπλων των Εθνικών Εργαστηρίων Sandia, για την ανάπτυξη συστήματος προειδοποίησης που θα αναγνωρίζει τα πρώτα σημάδια της επίθεσης πριν από την πλήρη εκδήλωση των συμπτωμάτων. Οι γιατροί ολόκληρης της χώρας θα χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο για να εισάγουν στη βάση δεδομένων του συστήματος τυχόν ασυνήθιστα περιστατικά, και στη συνέχεια νευρωνικά δίκτυα (λογισμικό που βασίζεται στην αρχιτεκτονική του νευρικού συστήματος) θα αναλαμβάνουν να ειδοποιούν τις Αρχές για την επίθεση, πριν ακόμα γίνει γνωστό το είδος του μολυσματικού παράγοντα. Τα εργαστήρια Sandia έχουν επίσης δημιουργήσει έναν μη διαβρωτικό αφρό που εξουδετερώνει πολλά χημικά όπλα και μπορεί να καταστρέψει σπόρια βακτηρίων παρόμοια με του άνθρακα.

H Υπηρεσία Προηγμένων Αμυντικών Ερευνητικών Προγραμμάτων (DARPA) του αμερικανικού υπουργείου Αμυνας διεξάγει έρευνες για τη δημιουργία πιο αποτελεσματικών συστημάτων ανίχνευσης και ταυτοποίησης βιολογικών όπλων. Η αναγνώριση των παθογόνων παραγόντων μπορεί σήμερα να γίνει με φασματόμετρα μάζας, τα οποία μετρούν το μοριακό βάρος ουσιών. Τo πρόγραμμα αντιμετώπισης βιολογικής επίθεσης της DARPA ίσως οδηγήσει επίσης στην παρασκευή απολυμαντικών παραγόντων ευρέος φάσματος.

Τα μέτρα αυτά ίσως θα ήταν επαρκή για την αντιμετώπιση επίθεσης μικρής κλίμακας ή για την προστασία των ειδικών δυνάμεων που θα καλούνταν να διαχειριστούν την κρίση. Ωστόσο, η μαζική προσβολή του πληθυσμού με βακτηριολογικά όπλα θα απαιτούσε «τριτοκοσμικού» τύπου περίθαλψη που ίσως καμία δυτική χώρα δεν θα μπορούσε να προσφέρει. Για την αντιμετώπιση μιας επίθεσης με άνθρακα, για παράδειγμα, θα απαιτούνταν τεράστιες ποσότητες αντιβιοτικών, που θα υπερέβαιναν κατά πολύ τα αποθέματα.

Τα νοσοκομεία της χώρας θα κατακλύζονταν από προσβεβλημένα άτομα, αλλά η πλειονότητα των θυμάτων θα έμενε αβοήθητη. Όταν όμως η δυνατότητα αντιμετώπισης μιας επίθεσης είναι περιορισμένη, η πρόληψη είναι σίγουρα η πλέον αποτελεσματική προσέγγιση. Όπως άλλωστε υποστηρίζει η Μπάρμπαρα Χατς Ρόσενμπεργκ της Ομοσπονδίας Αμερικανών Επιστημόνων (FAS), οι ΗΠΑ ίσως θα έπρεπε να επανεξετάσουν τη στάση τους όσον αφορά στη συνθήκη για την απαγόρευση βιολογικών όπλων, να την υποστηρίξουν και να την ισχυροποιήσουν, αντί να αντιδρούν στους ενδεχόμενους ελέγχους από διεθνείς ομάδες επιθεωρητών, επειδή ίσως έθεταν σε κίνδυνο εμπορικά και εθνικά μυστικά.

health.in.gr