Η Μονή της Χώρας και η παραβίαση του διεθνούς δικαίου

Η Μονή της Χώρας δεν είναι τουρκικό μνημείο. Βρίσκεται μεν εντός των εδαφικών ορίων του Τουρκικού Κράτους, αποτελεί ωστόσο μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, η δε μετατροπή της σε τέμενος παραβιάζει το διεθνές δίκαιο.

Πέρα από τις συμβάσεις της UNESCO για την προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς που απαγορεύουν τις μονομερείς εθνικές ενέργειες, η μετατροπή της Μονής της Χώρας σε τζαμί έρχεται σε αντίθεση και με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ).

Όπως είχε ήδη επισημανθεί και το 2020 όταν ανακοινώθηκε η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί, η διαχείριση μνημείων διαχρονικής και παγκόσμιας εμβέλειας σαν να πρόκειται για μια συνηθισμένη κρατική ιδιοκτησία, η πλήρης παράκαμψη των διεθνών κανόνων προστασίας των πολιτιστικών θηασυρών και οι αναπόφευκτοι περιορισμοί προσβασιμότητας στη Μονή της Χώρας λόγω της μετατροπής της σε τέμενος (πολλώ δε μάλλον η κάλυψη των μοναδικών ψηφιδωτών της), δεν συμβαδίζουν με τον ευρωπαϊκό και παγκόσμιο νομικό πολιτισμό.

Η Μονή της Χώρας

Όσον αφορά ειδικότερα την ΕΣΔΑ, παραβιάζονται δύο ρυθμίσεις της: Πρώτον, το άρθρο 8 που προστατεύει την ιδιωτική ζωή, συμπεριλαμβάνοντας και την προστασία του περιβάλλοντος σύμφωνα με την εξελικτική νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ). Και, δεύτερον, το άρθρο 2 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ, το οποίο προστατεύει το δικαίωμα στην εκπαίδευση. Θα αποτελούσε εντελώς «μυωπική» αντίληψη να υποθέσει κανείς ότι η εκπαίδευση περιορίζεται στις σχολικές αίθουσες και δεν συμπεριλαμβάνει το δικαίωμα των γενεών για ακώλυτη πρόσβαση στα στοιχεία της παγκόσμιας πολιτιστικής παράδοσης.

Η γενικότερη προβληματική της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς μέσω της ΕΣΔΑ, έχει απασχολήσει και το ΕΔΔΑ στην υπόθεση Ahunbay και λοιποί κατά Τουρκίας (απόφαση της 21-2-2019). Στην υπόθεση αυτή, πέντε τούρκοι πολίτες (δύο καθηγητές πανεπιστημίου, ένας αρχαιολόγος, ένας δημοσιογράφος και ένας δικηγόρος) υποστήριξαν ότι η κατασκευή ενός μεγάλου υδροηλεκτρικού φράγματος θα οδηγούσε στην καταστροφή του αναγνωρισμένου αρχαιολογικού χώρου Hasankeyf.

Σύμφωνα με το Δικαστήριο του Στρασβούργου, η διαρκώς αυξανόμενη ευαισθητοποίηση των πολιτών και η θέσπιση κανόνων του διεθνούς δικαίου, οδηγούν στην αποδοχή μιας κοινής ευρωπαϊκής και παγκόσμιας αντίληψης για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και της ακώλυτης πρόσβασης σε αυτήν. Ωστόσο, το ΕΔΔΑ δέχθηκε ότι δικαίωμα ατομικής προσφυγής σε αυτό υπήρχε, «με τα μέχρι τότε δεδομένα», μόνο για τις μειονότητες και τους αυτόχθονες στο πλαίσιο του δικαιώματος διατήρησης της πολιτιστικής τους παράδοσης».

Η απόφαση αυτή του ΕΔΔΑ επικρίθηκε –και δικαίως- ως άτολμη, στην ίδια δε την Τουρκία σχολιάσθηκε για την επιλεκτική της ευαισθησία. Γράφτηκε μάλιστα ότι εάν η ίδια υπόθεση αφορούσε κάποιον αρχαιολογικό χώρο στην Ευρώπη, η απόφαση θα ήταν διαφορετική. Αυτό πάντως που πρέπει να τονιστεί, είναι ότι η μετατροπή της Μονής της Χώρας (όπως και της Αγίας Σοφίας) σε τέμενος θα αποτελούσε μια ευκαιρία για το ΕΔΔΑ να αναθεωρήσει τη νομολογία του (πέρα βέβαια από το γεγονός ότι τίθεται ζήτημα των δικαιωμάτων της χριστιανικής μειονότητας στην Τουρκία). Το ίδιο το ΕΔΔΑ εξελίσσει και αναθεωρεί διαρκώς τη νομολογία του, στη συγκεκριμένη μάλιστα απόφαση Ahunbay τόνισε ρητώς την προσωρινότητα της θέσης του και επιφυλάχθηκε να επανεξετάσει τη στάση του στο μέλλον.

Κυρίως όμως, το ΕΔΔΑ δεν μπορεί να κωφεύει απέναντι σε προκλητικές προσβολές των παγκόσμιων πολιτιστικών μνημείων, εάν θέλει να διατηρήσει την εικόνα του στην ευρωπαϊκή κοινή γνώμη ως «θεματοφύλακα» των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Γιατί είναι μεν ακριβές ότι τα θεμελιώδη δικαιώματα αποσκοπούν προεχόντως στην προστασία των ευάλωτων μειοψηφιών, θα πρέπει όμως να προστατεύονται και τα δικαιώματα που αφορούν όλους, ιδίως το δικαίωμα των γενεών για ακώλυτη πρόσβαση στα μνημεία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς.

Και κάτι τελευταίο: Αν δεν τολμήσεις, δεν πρόκειται να πετύχεις. Πριν από μερικές εβδομάδες το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου εξέδωσε μια πρωτοποριακή απόφαση κατά της Ελβετίας για την κλιματική αλλαγή, την οποία δεν θα μπορούσε να φανταστεί κανείς πριν από μερικά χρόνια. Μήπως λοιπόν ήρθε η ώρα να τεθούν η διεθνής κοινότητα και τα διεθνή δικαιοδοτικά όργανα προ των ευθυνών τους;

*Σπύρος Βλαχόπουλος, Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ