Πόσο σκοτεινό είναι τελικά το το «Φιλί» του Γκούσταβ Κλιμτ;

Μερικοί πίνακες είναι τόσο εμβληματικοί που είναι δύσκολο να θυμηθεί κανείς ότι είναι πράγματι πίνακες και όχι απλώς αφίσες στους τοίχους φοιτητικών δωματίων. Το Φιλί του Γκούσταβ Κλιμτ είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Επειδή το συναντάμε πιο συχνά σε μορφή σκισμένης αφίσας, ή σε κούπες ή μπρελόκ ή σε τατουάζ, έχει ανέβει – και κατέβει παράλληλα –  σε ένα πεδίο που δεν έχει καμία σχέση με το πλαίσιο στο οποίο δημιουργήθηκε.

«Klimt & The Kiss»

Ο πίνακας μελετάται βαθύτερα στο «Klimt & The Kiss». Η ταινία – η τελευταία της σειράς Exhibition on Screen – αναμειγνύει υπέροχα πλάνα από τον πίνακα και το «πλατό» του στο Μουσείο Belvedere στη Βιέννη με διορατικές κριτικές από επιμελητές και μελετητές, οι οποίοι δίνουν νέα πνοή στο έργο τέχνης.

Ανταποκρίνεται στην αγκαλιά του άνδρα ή προσπαθεί να τραβήξει τα χέρια του μακριά;

Ο πίνακας είναι «ένα μνημείο μιας συγκεκριμένης πράξης», λέει ο Ivan Ristić, επιμελητής του Μουσείου Leopold στη Βιέννη. Αλλά τα ερωτηματικά καραδοκούν ακριβώς κάτω από το φαίνεσθαι: «Ποιος θέλει πραγματικά αυτό το φιλί; Ποια είναι η μοίρα αυτής της αγάπης; Είναι βασικά, αγάπη;» μας ρωτά ο Ristić. Είναι μια παράξενη σκηνή. Με την πρώτη ματιά φαίνεται ρομαντική και χαρούμενη, αλλά όσο περισσότερο κοιτάζεις, τόσο πιο σκοτεινή γίνεται.

Photo: ROSELLE CHEN | REUTERS

Τα πρόσωπα του πίνακα, που είναι βουτηγμένα σε λιωμένο χρυσό, είναι δύο φιγούρες που περιπλέκονται. Η ανδρική μορφή αγκαλιάζει τη γυναικεία μορφή γύρω από το λαιμό και τη φιλάει στο μάγουλο, με το δικό του πρόσωπο να είναι αόρατο στο θεατή. Τα μάτια της γυναικείας μορφής είναι κλειστά και η φιγούρα έχει μια παράξενα κενή έκφραση. Τα χέρια της κρέμονται γύρω από το λαιμό του. Είναι γονατισμένη στο έδαφος σε ένα λιβάδι γεμάτο λουλούδια, με τα γυμνά της πόδια να παρασύρονται από την άκρη του εδάφους προς κάποια άγνωστη άβυσσο. Η Stephanie Auer, επιμελήτρια του Μουσείου Belvedere, τονίζει ότι το χρυσό σώμα του άνδρα είναι διακοσμημένο με ορθογώνια σχήματα και της γυναίκας με καμπυλόγραμμα σχήματα, σε μια ξεκάθαρη οριοθέτηση των κλασικών ανδρικών και γυναικείων μορφών.

Είναι αναίσθητη ή τα μάτια της είναι κλειστά από ευτυχία;

Το αγκάλιασμα της ανδρικής φιγούρας έχει κάτι αυταρχικό και βίαιο, ενώ της γυναίκας έχει κάτι ανήμπορο, απελπισμένο, σχεδόν θλιβερό. Είναι αναίσθητη ή τα μάτια της είναι κλειστά από ευτυχία; Ανταποκρίνεται στην αγκαλιά του άνδρα ή προσπαθεί να τραβήξει τα χέρια του μακριά; Πολλές πιθανές εκδοχές έχουν καταγραφεί στη συγκεκριμένη σκηνή από ερευνητές και θεατές. Κάποιοι από αυτούς που παρουσιάζονται στην ταινία ερμηνεύουν τον πίνακα ως μια απεικόνιση της αλληγορίας του έρωτα ή της ελληνικής μυθολογικής ιστορίας της Αριάδνης και του Διονύσου.

Κάποιοι άλλοι διαβάζουν τον πίνακα ως μια αναπαράσταση του ίδιου του καλλιτέχνη και της μούσας του, Εμίλιε Φλέγκε. Ο Κλιμτ και η Φλέγκε γνωρίστηκαν το 1892, όταν ο Κλιμτ ήταν 30 ετών και η Φλέγκε 18 ετών. Η Φλέγκε έγινε μια επιτυχημένη σχεδιάστρια μόδας, που κινούνταν σε κομψούς μποέμικους κύκλους στη Βιέννη μαζί με τον Κλιμτ. Ο Κλιμτ της άφησε τη μισή περιουσία του στη διαθήκη του, αν και οι δύο τους δεν παντρεύτηκαν ποτέ. Όπως πολλές παρόμοιες σχέσεις στην ιστορία, έτσι και η δική τους παραμένει σεξουαλικά αμφιλεγόμενη. Είναι γνωστό ότι ο Κλιμτ είχε σεξουαλική σχέση με πολλά από τα μοντέλα του και τους πελάτες των πορτραίτων του, αλλά η Φλόγκε ήταν η μόνιμη σύντροφός του σε όλη του τη ζωή και ορισμένοι πιστεύουν ότι η σχέση τους ήταν πλατωνική. Ίσως το Φιλί να ήταν μια φανταστική σκηνή του έρωτα τους που έγινε σωματική, ή ίσως ήταν μια απεικόνιση μιας πραγματικής ερωτικής τους πραξης.

View this post on Instagram

A post shared by Belvedere Museum (@belvederemuseum)

Ένα κίνημα που απέρριπτε τα στενά όρια της Ακαδημίας Τεχνών της Βιέννης

Αν και το έργο αυτό, αποτελεί «σύμβολο» του στυλ του Κλιμτ, δεν ζωγράφιζε πάντα με τόσο στυλιζαρισμένο, «χρυσαφένιο» τρόπο. Γεννημένος το 1862 σε μια οικογένεια της κατώτερης τάξης στη Βιέννη, ο Gustav και τα αδέλφια του Georg και Ernst ακολούθησαν καλλιτεχνικά επαγγέλματα, με την υποστήριξη των γονέων τους. Ο Κλιμτ σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Εφαρμοσμένων Τεχνών της Βιέννης από το 1876 έως το 1883, όπου έλαβε μια τυπική ακαδημαϊκή εκπαίδευση. Οι πρώτες του παραγγελίες μετά την αποχώρηση του από το πανεπιστήμιο ήταν μια σειρά μεγάλων τοιχογραφιών στα νεόδμητα κτίρια της Ringstrasse, της μεγάλης λεωφόρου που χτίστηκε μεταξύ των δεκαετιών 1860 και 1890 στη Βιέννη και διαμόρφωσε το πνεύμα της πόλης του 19ου αιώνα. Όπως υπογραμμίζει η ταινία, οι τελευταίες δεκαετίες της αυτοκρατορίας των Αψβούργων στην Αυστρία χαρακτηρίζονταν από αίγλη και καλλιτεχνική άνθηση, καθώς και από ακραία ανισότητα στην διανομή του πλούτου. Για όλη τη μεγαλοπρέπεια της Ringstrasse και της βιεννέζικης αυλής, το σκοτάδι και η διαφθορά καραδοκούσαν ακριβώς κάτω από την επιφάνεια.

Έπαιρνε φτωχές νεαρές γυναίκες από το δρόμο και τις πήγαινε στο εργαστήριο του ώστε να τις ζωγραφίσει γυμνές

Ο Κλιμτ συνέδεσε επιτυχώς το όνομα του με αυτές τις «high end» παραγγελίες και έγινε ένας από τους πιο δημοφιλείς προσωπογράφους στη Βιέννη. Όμως, γύρω στα μέσα της δεκαετίας του 1890, ο Κλιμτ έζησε αυτό που ο επιμελητής του Belvedere Dr Franz Smola αποκαλεί «αιφνίδια δημιουργική κρίση». Άλλαξε εντελώς το στυλ του, για να καταλήξει να γίνει ο καλλιτέχνης που γνωρίζουμε σήμερα. Έγινε ο πρώτος εκπρόσωπος του πρωτοποριακού κινήματος της Βιέννης, το οποίο ιδρύθηκε επίσημα το 1897 από μια ομάδα καλλιτεχνών, σχεδιαστών και αρχιτεκτόνων που απέρριπτε την επίσημη Ακαδημία Τεχνών της Βιέννης και τους περιορισμούς της ακαδημαϊκής τέχνης.

Μήπως ο Κλιμτ είναι ένας κοινός μισογύνης;

Η μανία του Κλιμτ με τον ερωτισμό είναι ορατή σε όλο του το έργο, μεταξύ άλλων στη Ζωφόρο του Μπετόβεν και στο Φιλί. Η δική του σεξουαλική ασυδοσία ήταν γνωστή – έγινε πατέρας τουλάχιστον δεκατεσσάρων παιδιών-. Μάλιστα λέγεται πως έπαιρνε φτωχές νεαρές γυναίκες από το δρόμο και τις πήγαινε στο εργαστήριο του ώστε να τις ζωγραφίσει γυμνές, μερικές φορές μάλιστα έπαιρνε πολλές ταυτόχρονα και τις ενθάρρυνε ( ή τις ανάγκαζε;) να προβούν σε σεξουαλικές πράξεις μεταξύ τους ενώ εκείνος ζωγράφιζε.

View this post on Instagram

A post shared by Belvedere Museum (@belvederemuseum)

Στην ταινία, οι μελετητές και οι επιμελητές είναι διχασμένοι σχετικά με το πως να ερμηνεύσουν αυτή την πτυχή της ζωής του Κλιμτ. Ο Baris Alakus, διευθύνων σύμβουλος της Βίλας Κλιμτ, επικρίνει τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούσε γυναίκες διαφορετικών τάξεων για ποικίλους σκοπούς, έτσι ώστε «να διαθέτει μια γυναίκα για κάθε περίσταση». Ο Auer σημειώνει ότι οι ομοφυλοφιλικές σεξουαλικές δραστηριότητες στις οποίες ζωγράφιζε τα μοντέλα του από την εργατική τάξη ήταν παράνομες στη Βιέννη εκείνη την εποχή, γεγονός που αποδεικνύει την αδιαφορία του Κλιμτ για την προστασία τους.

Γιατί το Φιλί εξυμνείται ως ρομαντικός πίνακας, όταν η γλώσσα του σώματος των μορφών του είναι τόσο αινιγματική και ταραγμένη;

Ο ιστορικός τέχνης Patrick Bade όμως το βλέπει διαφορετικά. «Οι γυναίκες τον λάτρευαν και εκείνος λάτρευε τις γυναίκες», λέει, επαναλαμβάνοντας μια φράση η οποία χρησιμοποιείται συχνά για να δικαιολογήσει και να «ξεπλύνει» παραβιαστικές συμπεριφορές. Η δρ Marian Bisanz-Prakken υποστηρίζει ότι εξυμνούσε τον «ιερό» γυναικείο ερωτισμό. Όμως μήπως, οι πρακτικές που ακολουθούσε ο Κλιμτ, δεν ήταν τίποτα παραπάνω από ανδρικός αυταρχισμός, ηδονοβλεψία και σεξουαλική κακοποίηση; Η περιφρόνηση του για τις ζωές αυτών των γυναικών και η οπτική του για το γυναικείο σώμα, είναι σχεδόν μια καρικατούρα μισογυνισμού. Σε πολλούς πίνακες του, οι γυναίκες παρουσιάζονται ως διακοσμητικά, – ας δούμε τα περίτεχνα επιχρυσωμένα φόντα και φορέματα – ή ως σεξουαλικά αντικείμενα.

Πολλοί άνδρες καλλιτέχνες του μοντερνισμού, όπως και ο Κλιμτ, έχουν μια συγκεκριμένη –υποτιμητική – στάση απέναντι στις γυναίκες. Το έργο του Κλιμτ, κάνει τους θεατές του 21ου αιώνα, πολλές φορές να νιώθουν άβολα. Ως θεατές, ακόμα ψάχνουμε να βρούμε τις λέξεις για να περιγράψουμε αυτή τη δυσφορία, η οποία προκύπτει καθώς επανεξετάζουμε το έργο ιστορικών καλλιτεχνών.

Το Klimt & The Kiss παροτρύνει τους θεατές να ξεκινήσουν να θέτουν ουσιαστικά, δύσκολα ερωτήματα. Γιατί το Φιλί εξυμνείται ως ρομαντικός πίνακας, όταν η γλώσσα του σώματος των μορφών του είναι τόσο αινιγματική και ταραγμένη; Ποιες ιεραρχίες και ποια συστήματα αξιών υποστηρίζει ένας πίνακας σαν αυτόν; Το να κοιτάζουμε ένα έργο τέχνης με κριτική ματιά δεν σημαίνει ότι το απορρίπτουμε ή ότι αρνούμαστε την αξία του. Σημαίνει ότι μαθαίνουμε να ασκούμε κριτική και να αξιολογούμε.

*Mε πληροφορίες από Guardian | Κεντρική φωτογραφία θέματος: artclassicsdaily | Instagram