Μάικλ Βέντρις: Ο αποκρυπτογράφος της Γραμμικής Β γραφής

Την εσπέραν της 6ης Σεπτεμβρίου εφονεύθη εις αυτοκινητιστικόν δυστύχημα έξω του Λονδίνου και εις ηλικίαν μόλις 34 ετών ένας των μεγαλυτέρων ερευνητών της μινωικής και κρητικής ιστορίας, ο αρχιτέκτων Μιχαήλ Βέντρις, ο οποίος το 1952 απεκρυπτογράφησε την ελληνικήν γραφήν της 2ας π.Χ. χιλιετηρίδος, την περίφημον Γραμμικήν Γραφήν Β. Ο Βέντρις, ο οποίος ήρχισεν ασχολούμενος με το πρόβλημα της αποκρυπτογραφήσεως της γραφής αυτής από ηλικίας 14 ετών, ως μαθητής γυμνασίου, όταν ήκουσε σχετικήν ομιλίαν του διασήμου αρχαιολόγου Έβανς, επέτυχε τον άθλον της αναγνώσεώς της, διότι επίστευεν ότι η γλώσσα την οποίαν εχρησιμοποίουν αι πινακίδες της Πύλου και των Μυκηνών ήτο ελληνική και συγγενική προς την ετρουσκικήν γραφήν, όχι όμως και προς την ετρουσκικήν γλώσσαν.

Διά του άθλου του αυτού –ο οποίος τον κατατάσσει μεταξύ των μεγαλυτέρων αποκρυπτογράφων του κόσμου– ο Βέντρις κατέδειξεν, συν τοις άλλοις, ότι είναι εσφαλμέναι αι αντιλήψεις ωρισμένων ιστορικών αι οποίαι ωμίλουν περί Προελλήνων και απέδιδον ούτω βραχύν σχετικώς βίον εις τον ελληνικόν πολιτισμόν. Όπως απέδειξεν επίσης ότι οι Μυκηναίοι ήσαν Έλληνες και η τέχνη των καθαρώς ελληνική.

Την ανακοίνωσιν της βαρυσημάντου ανακαλύψεώς του την έκαμε ο Βέντρις το 1952, έκτοτε δε συνέχισε με σύστημα την εργασίαν του και επροχωρούσεν εις την αποκρυπτογράφησιν πλείστων πινακίδων της Πύλου και των Μυκηνών, δίχως εν τούτοις να έχη ολοκληρώση το έργον του, πράγμα διά το οποίον επίστευεν ότι απητείτο η ανακάλυψις και άλλων πινακίδων, ώστε το υλικόν επί του οποίου στηρίζεται η εργασία των ειδικών επιστημόνων να είναι πολύ ευρύτερον. Πάντως, ο ίδιος ήλπιζεν ότι θα του εδίδετο καιρός να ασχοληθή και με το πρόβλημα της αποκρυπτογραφήσεως της μινωικής Γραμμικής Γραφής Α, η οποία είναι κατά 600 περίπου έτη νεωτέρα της Β, οπότε θα κατωρθώναμε να σχηματίσωμεν σχετικώς πλήρη εικόνα μιας των σκοτεινοτέρων περιόδων της ιστορίας και να δώσωμεν απάντησιν εις το ζωτικόν πρόβλημα της προελεύσεως του κρητικού πολιτισμού και των σχέσεων αυτού προς τους άλλους πολιτισμούς της Μέσης Ανατολής και της Μεσογείου.

Ο Μιχαήλ Βέντρις δεν είχεν εκδώσει μέχρι τούδε κανένα σύγγραμμα, περιορισθείς να ανακοινώνη τα πορίσματα των μελετών του δι’ άρθρων δημοσιευομένων εις διάφορα ειδικά βρεττανικά και αμερικανικά περιοδικά. Κατ΄αυτάς, εν τούτοις, επρόκειτο να κυκλοφορήση το πρώτον έργον του –το οποίον συνέγραψε με τον συνάδελφον και συνεργάτην του, λέκτορα του Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ, κ. Τζων Τσάντουικ–, «Κείμενα της Μυκηναϊκής Γλώσσης», το οποίον προλογίζει ο διάσημος ελληνιστής καθηγητής Άλλαν Ουαίης.

Με το ανωτέρω δημοσίευμα, που είχε περιληφθεί στο φύλλο της 12ης Σεπτεμβρίου 1956, η εφημερίδα «Το Βήμα» είχε γνωστοποιήσει στους αναγνώστες και στις αναγνώστριές της το θάνατο του άγγλου αρχιτέκτονα Μάικλ Βέντρις (Michael George Francis Ventris).

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 12.9.1956, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο Βέντρις κατόρθωσε στο βραχύ βίο του (12 Ιουλίου 1922 – 6 Σεπτεμβρίου 1956) να αποκρυπτογραφήσει τη Γραμμική Β γραφή και να καταδείξει ότι αυτή αποδίδει μια αρχαϊκή μορφή της ελληνικής γλώσσας – με άλλα λόγια, ότι τα κείμενα σε Γραμμική Β συνιστούν τα πρώτα γνωστά ελληνικά κείμενα.

Σε ένα παλαιότερο άρθρο του «Βήματος», που έφερε την υπογραφή του Ανδρέα Δημάκου και είχε δημοσιευτεί στις 25 Ιουνίου 1953, αναφέρονταν μεταξύ άλλων τα ακόλουθα για τον Βέντρις:

Μίαν συναρπαστικού ενδιαφέροντος θεωρίαν του και δείγματα εμπράκτου εφαρμογής της διά την ανάγνωσιν ή μάλλον την αποκρυπτογράφησιν των μινωικών ή μυκηναϊκών επιγραφών της Κνωσού, της Πύλου και των Μυκηνών ανέπτυξεν απόψε εις την αίθουσαν της «Εταιρίας Αρχαιολόγων» ένας νέος Άγγλος επιστήμων με όνομα σκανδαλιστικώς ελληνοφανές – ο Μάικελ Βέντρις. Ομιλών προς τα μέλη της Βρεττανικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών και της Εταιρίας διά την προαγωγήν των Ελληνικών Σπουδών, ο κ. Βέντρις παρουσίασε με την βοήθειαν εικοσάδος φωτεινών προβολών την ιδικήν του συμβολήν εις την επίλυσιν του προβλήματος που έχει διεγείρη τας αναζητήσεις επιμόνων ερευνητών.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 25.6.1953, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Δεν ισχυρίζεται ο κ. Βέντρις ότι έλυσεν εξ ολοκλήρου το πρόβλημα της αναγνώσεως της αρχαιοτέρας γραπτής γλώσσης της Ευρώπης. Εξήγησεν όμως εις την ανακοίνωσίν του ότι ο δρόμος τον οποίον εμπειρικώς ηκολούθησε και τα μέχρις ώρας ευρήματά του οδηγούν εις το θετικόν συμπέρασμα ότι η γλώσσα των μυκηναϊκών πλακών είναι ελληνική – μία προκλασική ή μάλλον προομηρική ελληνική, η οποία όμως παρουσιάζει ήδη όλα τα βασικά γνωρίσματα της γραμματικής υφής της ελληνικής γλώσσης και ημπορεί μάλιστα να συνδεθή κατ’ ευθείαν με την ομιλουμένην ελληνικήν των ημερών μας.

Ο κ. Μάικελ Βέντρις δεν είναι αρχαιολόγος, δεν είναι καν ακαδημαϊκός ελληνιστής. Τριάντα μόλις ετών, εγκατεστημένος εις το Λονδίνον, υπηρέτησε νεώτατος εις την αεροπορίαν κατά τον πόλεμον κι’ εσυνέχισε τας σπουδάς του αργότερα, όπως οι περισσότεροι της γενεάς του, και έγινεν αρχιτέκτων. Εδιδάχθη τα ελληνικά εις το σχολείον της πατρίδος του κι’ έκτοτε τα μελετά και τα καλλιεργεί με μίαν επίδοσιν η οποία καταπλήσσει προ παντός έναν Έλληνα. Η προσπάθειά του εις την ανάγνωσιν της μυκηναϊκής γραφής προϋποθέτει εξοπλισμόν βαθύν κι’ επιβλητικόν – όπως, καθώς ο ίδιος υποδηλώνει, προϋποθέτει προσόντα και πείραν «διαρρήκτου κρυπτογραφικών κωδίκων».

Η Γραμμική Β γραφή

Πολύν καιρό πριν επινοηθεί το ελληνικό αλφάβητο, το οποίο βασίζεται ως γνωστόν στη λεγόμενη φοινικική γραφή (η γενική αυτή ονομασία περιλαμβάνει βορειοσημιτικές γραφές του τέλους της 2ης και των αρχών της 1ης χιλιετίας π.Χ.), το σύστημα γραφής της ελληνικής γλώσσας ήταν συλλαβικό – στη συλλαβική γραφή κάθε σύμβολο ή γράφημα αντιπροσωπεύει μια προφερόμενη συλλαβή. Το εν λόγω σύστημα προήλθε από μια παλαιότερη γραφή, τη Γραμμική Α, η οποία είχε χρησιμοποιηθεί στη μινωική Κρήτη για την απόδοση κάποιας άλλης γλώσσας. Η νεότερη προαλφαβητική γραφή στην οποία αναφερόμαστε ονομάστηκε από τον άγγλο αρχαιολόγο Άρθουρ Τζον Έβανς –αυτός την ανακάλυψε στην Κνωσό το 1900– Γραμμική Β. Η γραφή αυτή (τα παλαιότερα δείγματά της χρονολογούνται με ασφάλεια στο 15ο αιώνα π.Χ.) χρησιμοποιήθηκε στα μυκηναϊκά ανάκτορα της ηπειρωτικής Ελλάδας (Πύλος, Μυκήνες, Τίρυνθα, Θήβα), αλλά και στην Κρήτη.

Ωστόσο, οι γνώσεις μας για τη Γραμμική Β παραμένουν σε μεγάλο βαθμό ατελείς. Τα συλλαβογράμματά της, περίπου ενενήντα, συμπληρώνονται από ένα απλό αριθμητικό σύστημα και περί τα εκατό σύμβολα αγαθών –συχνά είναι εικονιστικά κι ως εκ τούτου με προφανή σημασία–, τα οποία χρησιμοποιούνται μαζί με αριθμητικά για να δηλωθεί τι είναι αυτό που μετράται. Τα συνηθέστερα συλλαβικά σύμβολα έχουν ταυτιστεί μετά βεβαιότητας, αλλά κάποια άλλα, που χρησιμοποιούνται σπάνια, εξακολουθούν να είναι αμφίβολα από απόψεως τόσο σημασιολογικού περιεχομένου όσο και φωνητικής αξίας. Σε κάθε περίπτωση, τα σύμβολα της Γραμμικής Β, όπως έχει επικρατήσει διεθνώς, μεταγράφονται με λατινικούς χαρακτήρες και χωρίζονται μεταξύ τους με παύλες, ενώ οι αποκατεστημένοι φωνητικοί τύποι τίθενται ανάμεσα σε δύο πλάγιες καθέτους.

Τούτων δοθέντων, η Γραμμική Β περιλαμβάνει χωριστά σύμβολα για τα πέντε απλά φωνήεντα (a, e, i, o και u οι αντίστοιχοι λατινικοί χαρακτήρες), χωρίς όμως να παρέχει και κάποια ένδειξη για την ποσότητά τους, δηλαδή για τη διάρκεια της προφοράς ή εκφωνήσεώς τους. Διαθέτει, επίσης, ιδιαίτερα σύμβολα για το συνδυασμό κάθε συμφώνου αλλά και συγκεκριμένων φθόγγων με τα προαναφερθέντα φωνήεντα (με όλα ή με ορισμένα εξ αυτών). Αξιοσημείωτη είναι και η ύπαρξη μιας ομάδας συμβόλων που εμφανίζονται σε εναλλακτικούς τρόπους γραφής της ίδιας λέξης.

Όσον αφορά τώρα τους βασικούς κανόνες που εφαρμόζονται κατά τη χρήση του συλλαβαρίου της Γραμμικής Β γραφής, σημειώνουμε ενδεικτικά ότι τα συμπλέγματα συμφώνων γράφονται με δύο σύμβολα (καθένα μαζί με το φωνήεν της επόμενης συλλαβής), τα τελικά σύμφωνα και το αρκτικό s μπροστά από άλλο σύμφωνο συνήθως παραλείπονται, ενώ τα σύμβολα που αντιστοιχούν στα n, m, r ή l και s κατά κανόνα παραλείπονται όταν βρίσκονται στο τέλος συλλαβής, δηλαδή πριν από άλλο σύμφωνο.