Ανέμελη ψυχή

«Γύφτισσες ήρθανε ντυμένες φανταχτερά γιορτής φουστάνια, γύφτισσες ήρθαν και κρεμάνε χοντρά γυαλιστερά γιορντάνια, με κόκκινα φορέματα ήρθαν, με κίτρινα μακριά μαντίλια, ω λάγνα μάτια, ω κόρφοι, ω χείλια!»

Ο αισθησιακός, ο ερωτόληπτος Κωστής Παλαμάς ανακαλεί εικόνες από την πρώτη νιότη του, από τα πανηγύρια στην ελληνική ύπαιθρο τον προπερασμένο αιώνα, όπου οι γυναίκες των Ρομά – όπως τους ονομάζουμε σήμερα – μαγνήτιζαν τα αντρικά βλέμματα. Εξίσου είχε σαγηνευτεί ο Ζορζ Μπιζέ και συνέθεσε το 1875 την όπερα «Κάρμεν» – μια τσιγγάνα καπνεργάτρια σηκώνει θύελλες στις αντρικές καρδιές. Και ο Λόρκα έγραψε το «Ρομανσέρο Γκιτάνο», που το απέδωσε θαυμάσια ο Οδυσσέας Ελύτης και το μελοποίησε ο Μίκης Θεοδωράκης. Και ο Εμίρ Κουστουρίτσα σκηνοθέτησε τον αριστουργηματικό «Καιρό των Τσιγγάνων». Και αναρίθμητοι άλλοι ποιητές, μουσικοί, ζωγράφοι.

Η ρομαντική, η εξιδανικευμένη εικόνα των καλλιτεχνών πόρρω απέχει από την καθημερινή μας εμπειρία. Οι Ρομά που εμείς συναντάμε στους δρόμους είναι επαίτες – μωρομάνες που εκβιάζουν τη συμπάθεια επιδεικνύοντας στην κυριολεξία άρρωστα ή διψασμένα βρέφη. Παλιατζήδες που με ημιφορτηγάκια αλωνίζουν τις γειτονιές, το μήνυμά τους αντηχεί παραμορφωμένο από το μεγάφωνο του οχήματος, «όλα τα παλιά αγοράζω, αποθήκες αδειάζω…». Πιτσιρίκια με τουμπερλέκια, εξάχρονα που σου ζητούν τσιγάρο. Κοπελίτσες που περιφέρονται από καφετέρια σε μπαρ, τσακίζουν τη μέση, χορεύουν ένα τσιφτετέλι λίγων δευτερολέπτων, αφήνουν έπειτα μπροστά σου λουλούδια – «πρόσεχέ την, εμένα μια τέτοια μού είχε βουτήξει το κινητό!» – οι σερβιτόροι τις χουγιάζουν, τις διώχνουν σαν τα περιστέρια από τα τραπέζια.

Βλέπουμε από τους Ρομά ό,τι οι ίδιοι θέλουν να μας δείχνουν. Δεν έχουμε βρεθεί στους καταυλισμούς τους, ιστορίες μόνον ακούμε, πως χωρίζονται σε φτωχούς και σε πλούσιους, σε εκείνους που βολεύονται σε παραπήγματα και στους άλλους που σηκώνουν στην άκρη της πόλης τριώροφα σεράγια, με πανάκριβα χαλιά, με κρυστάλλινους πολυελαίους. Και ο βασιλιάς τους, με λιμουζίνα και με ρούχα αστραφτερότερα κι από του Γιώργου Μάγγα – υπάρχει ακόμα αυτός ο βασιλιάς;

«Οι γύφτοι κλέβουν. Οτιδήποτε. Μέχρι τα σκέπαστρα των υπονόμων και τα καλώδια της ΔΕΗ, τα πουλάνε για μέταλλο… Ενας τους κάποτε είχε στείλει στον Στέλιο Καζαντζίδη – τον θεό του – ένα σακούλι με χρυσά δόντια, τα είχε βγάλει από πεθαμένους… Οι γύφτοι πουλάνε ναρκωτικά. Οποτε παραλαμβάνουν φρέσκο πράμα, βαράνε τα Καλάσνικοφ στο Ζεφύρι για να ειδοποιηθεί η πελατεία, οι χρήστες… Οι γύφτοι εμπορεύονται τις ψήφους τους. Βρίσκει ο αρχηγός της φυλής τον πολιτευτή, «σου έχω χίλιους σταυρούς, πόσα δίνεις;»…».

Οι αντιδραστικοί νοικοκυραίοι τούς αντιμετωπίζουν ως μάστιγα, ως πληγή. Καθήκον της αστυνομίας να τους πατάσσει ακόμα και πυροβολώντας τους, υποστηρίζουν ανερυθρίαστα. Οι προοδευτικοί προβληματίζονται πώς θα μπορέσει η κοινωνία να τους ενσωματώσει, να τους διδάξει τους κανόνες υγιεινής, τις αρετές της παιδείας, την ισότητα των φύλων, τα πλεονεκτήματα της νόμιμης εργασίας.

Καμιά διάθεση – υποψιάζομαι εγώ – δεν έχουν οι Ρομά να αφομοιωθούν. Να ασπαστούν τις δικές μας αξίες. Να εξελιχθούν σε ευυπόληπτους πολίτες, να ενταχθούν στο σύστημα και να προοδεύσουν. Αποτελούν επιβιώματα του πανάρχαιου καιρού που ο άνθρωπος ήταν τροφοσυλλέκτης, κυνηγός περιπλανώμενος, όπου γης και πατρίς, όσα πάνε κι όσα έρθουν. Γι’ αυτό οι καλλιτέχνες τούς ερωτεύονται. Βλέπουν στα μάτια τους μια ελευθερία που εμείς απαρνηθήκαμε, την ανταλλάξαμε με τον πολιτισμό, με τη νευρωτική αίσθηση ενός προορισμού, ο οποίος να υπερβαίνει τις εφήμερες ζωές μας. Γι’ αυτό οι χιτλερικοί τούς εξόντωναν. Ο γύφτος, ο τσιγγάνος, ο ρομά ποτέ του δεν θα γίνει τούβλο στον τοίχο της ομοιομορφίας, γρανάζι καλολαδωμένης μηχανής. Είναι εξ ορισμού το πονηρό γελάκι, το χέρι που σουφρώνει, η ειρωνική γκριμάτσα που εξοργίζει τους «μπαλαμούς», δεξιούς και αριστερούς.

«Και να οι γύφτοι, στερνολείψανα μιας αρχοντιάς που έχει πεθάνει…» γράφει ο Παλαμάς. «Λεύτερη κι ανέμελη η ψυχή τους, πέρα ως πέρα οι κάμποι είναι δικοί τους» συμπληρώνει ο Κώστας Βίρβος. Ποια αστυνομία να φοβηθούν; Ποια σίδερα να τους δαμάσουν;