Αναζητώντας τον τόπο της κοινότητας

Ο καθηγητής του πανεπιστημίου Ιωαννίνων Βασίλης Νιτσιάκος, γνώριμος αυτής της ιστοσελίδας που έχει συχνά φιλοξενήσει κείμενά του, έχει μια σημαντική διαδρομή στην ελληνική λαογραφία. Είναι από τους πανεπιστημιακούς ερευνητές που έχουν συμβάλει στη σημαντική ανανέωση και τον θεωρητικό εμπλουτισμό της. Είναι ταυτόχρονα ένας ανήσυχος και ενεργός πολίτης, με συχνές δημόσιες παρεμβάσεις, και θάρρος γνώμης.

Ακριβώς αυτές τις δημόσιες τοποθετήσεις του, εκτός τυπικού ερευνητικού πλαισίου συγκεντρώνει και το ανά χείρας βιβλίο. Ένα βιβλίο που δείχνει ακριβώς την ιδιαίτερη προσέγγιση του Νιτσιάκου που σε αντιδιαστολή με μια παράδοση που ήθελε τη λαογραφία να εξυπηρετεί κυρίως την κατασκευή εθνικών αφηγημάτων, αντιμετωπίζει τη μελέτη των κοινοτικών πρακτικών και των ιδιαίτερων παραδόσεων ως αναζήτηση εκείνης της αλληλεγγύης και μια επίκαιρης στην πραγματικότητα κοινωνικότητας.

Την ίδια στιγμή ο Νιτσιάκος δεν διστάζει να παίρνει θέση σε ζητήματα όπως το Μακεδονικό σε σύγκρουση με τον επίμονο εθνικισμό που ταλάνισε τη χώρα μας για πολλές δεκαετίες και που πλευρές του εξακολουθούν να αναδύονται. Όπως λέει χαρακτηριστικά αναφερόμενος στους κινδύνους του εθνικισμού:

«Στο πλαίσιο αυτό καλλιεργείται μάλιστα και ένας ιδιότυπος αμοραλισμός και μια νοοτροπία στρεψοδικίας όπου ο καθένας μπορεί να δικαιολογήσει ακόμη και προφανή ψεύδη, επικαλούμενος την αγάπη για την πατρίδα. Έτσι εθίζονται οι μάζες στο ψεύδος, αρκεί αυτό να εξυπηρετεί το θεωρούμενο σαν εθνικό συμφέρον και αφήνοντας στα αζήτητα τη γνωστή ρήξη του εθνικού μας ποιητή “εθνικό είναι ό,τι είναι αληθινό”» (σ. 62).

«Να βρει η φιλοξενία τόπο»

Την ίδια στιγμή ο Νιτσιάκος επιμένει στο δρόμο της αλληλεγγύης απέναντι στον «ξένο» και τον «άλλο» και την ανάγκη να διαμορφώσουμε νέες κοινότητες αντί να αναζητούμε νέους «βαρβάρους». Και παρότι παραδέχεται ότι το έθνος αποτελεί «τη μεγάλη νοερή κοινότητα, προέκταση του τόπου καταγωγής, της γενέθλιας μικρής πατρίδας, στους κόλπους της οποίας κοινωνικοποιούνται και αποκτούν συνείδηση του εαυτού τους ατομικού και συλλογικού, όλοι οι πολίτες» (σ. 59), δεν ξεχνά ότι πάντα πρέπει να μπορούμε να υποδεχτούμε και άλλους. Χαρακτηριστικό και το παρακάτω απόσπασμα:

«Να πέσουν τα τείχη του νου και της καρδιάς. Να ρθει ο κόσμος τούμπα. Ο ξένος να γίνει φίλος και ύστερα δικός. Να βρει ξανά η φιλοξενία τόπο. Όχι μόνο για τους ικέτες. Για κάθε «άλλον, ξένο κι εχθρό». Και μην αναρωτηθούμε «και τώρα τι θα κάνουμε χωρίς βαρβάρους…» Ακόμη κι αν είναι «μια κάποια λύσις», να μην επινοήσουμε άλλους Άλλους, ή κι αν τους επινοήσουμε να μην είναι εχθροί…» (σ. 69).

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον και ενδεικτική μιας προσπάθειας να παρουσιαστεί η πραγματική δυναμική της ελληνικής επανάστασης του 1821 και οι «φανταστικοί διάλογοι» που περιλαμβάνονται στο βιβλίο, με τους Μάρκο Μπότσαρη, Οδυσσέα Ανδρούτσο, Ιωάννη Καποδίστρια, Ρήγα Βελεστινλή και Αλή Πασά (ο οποίος μάλιστα ορθά «αυτοπροσδιορίζεται» στον διάλογο ως «Σκιπιτάρης Μπεκτασής). Οι διάλογοι δείχνουν βαθιά γνώση της ιστορίας, στη συνολική της βαλκανική διάσταση, αλλά και επιμονή στο πραγματικό χειραφετητικό περιεχόμενο της επανάστασης που χάνεται συχνά εντός του τυπικού «πατριωτισμού».

Πάνω από όλα από το βιβλίο αναδύεται ένα συγκεκριμένο ήθος για την επιστήμη της λαογραφίας, το δημόσιο ρόλο που μπορεί να παίξει, την κριτική οπτική που χρειάζεται αλλά και τη συνάντησή της με πραγματικά κοινωνικά ερωτήματα και δυναμικές. Σε κάθε περίπτωση ένα σημαντικό βιβλίο που αξίζει να διαβαστεί.

Το βιβλίο του Βασίλη Νιτσιάκου Εθνο-οικο-τοπικά (εκδόσεις Ισνάφι, 2022) θα παρουσιαστεί την Παρασκευή 23 Σεπτεμβρίου, στις 19.30 στον Σύλλογο Ελλήνων Αρχαιολόγων, Ερμού 134 (σταθμός Θησείου)

Μαζί με τον συγγραφέα θα μιλήσουν και οι:

Αθηνά Αθανασίου, Καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο

Δέσποινα Κουτσούμπα, Αρχαιολόγος ΥΠΠΟΑ, πρόεδρος Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων

Δημήτρη Τρίκας, δημοσιογράφος ΕΡΤ.