Το χνάρι που θα μείνει

Αρκετά γαλλικά μέσα ενημέρωσης στηλίτευσαν την επιλογή των εκδόσεων Seuil να δημοσιεύσουν ένα ανώνυμο Μανιφέστο συνωμοσιολογίας (Manifeste Conspirationniste), επισημαίνοντας μάλιστα ότι πρόκειται για ένα παράδειγμα αριστερής συνωμοσιολογίας, που καταλήγει σε θέσεις κατά των εμβολίων και γενικά των μέτρων κατά της πανδημίας. Όλα αυτά δεν είναι άσχετα και με το πολιτικό κλίμα της Γαλλίας, όπου ιδίως ο Εμανουέλ Μακρόν διεκδικεί να εκπροσωπήσει το τμήμα των πολιτών που συμπαρατάσσεται με τις επιλογές του για τη διαχείριση της πανδημίας, συμπεριλαμβανομένων των «υγειονομικών διαβατηρίων».

Το ίδιο το βιβλίο όντως προσπαθεί να ανταποκριθεί στον τίτλο του. Η βασική του θέση είναι ότι η πανδημία αξιοποιείται από ένα φάσμα μηχανισμών εξουσίας – πολιτικής και οικονομικής – για να δοκιμαστούν πρωτόγνωροι μηχανισμοί κοινωνικού ελέγχου, μαζικής τροποποίησης των συμπεριφορών και ριζικού περιορισμού των βασικών ελευθεριών, ως απάντηση σε έναν κύκλο κοινωνικών εξεγέρσεων και αυξημένης πολιτικοποίησης των λαϊκών στρωμάτων στην περίοδο ακριβώς πριν την πανδημία.

Είναι αλήθεια ότι κανείς μπορεί να βρει αρκετά σημεία προβληματικά στο βιβλίο. Δεν είναι μόνο η προσπάθεια να υποβαθμιστεί η πραγματική διάσταση του υγειονομικού κινδύνου, όσο ο τρόπος που παρουσιάζει μια ενορχηστρωμένη προσπάθεια κέντρων εξουσίας να εκμεταλλευτούν την περίσταση και να επιβάλλουν σχέδια προετοιμασμένα εκ των προτέρων, στοιχείο που παραβλέπει ότι οι ιστορικές εξελίξεις δεν μπορούν απλώς να αποδοθούν σε εκ των προτέρων σχεδιασμούς. Δύσκολα μπορεί κανείς να πιστέψει ότι τα υγειονομικά μέτρα του 2020 ήταν μια άμεση απάντηση στα κινήματα του 2019. Άλλωστε, συχνά η πραγματική ιστορική διαδικασία δεν έχει να κάνει με άμεσους αιτιώδεις δεσμούς ανάμεσα σε «σχέδια» και εξελίξεις, όσο με προσδιορισμούς δομικούς.

Για να το πω διαφορετικά: δεν χρειάζεται πάντα να υπάρχει κάποια «συνωμοσία». Ύστερα από δεκαετίες «υπαρκτού νεοφιλελευθερισμού», με την απαραίτητη αυταρχική «πειθαρχική» διάσταση που έχει, με την ασφάλεια και την ανθεκτικότητα να αντικαθιστούν την αναδιανομή και την αλληλεγγύη του «κράτους πρόνοιας» και με την αντίληψη ότι η πολιτική συμμετοχή κατά βάση θα πρέπει να περιορίζεται στη συμμετοχή των ατόμων στις αγοραίες πρακτικές, είναι σαφές ότι διαμορφώθηκαν βαθιά ριζωμένες νοοτροπίες και τρόποι σκέψης που θα έθεταν συγκεκριμένα όρια στον τρόπο που σκέφτονται και αποφασίζουν όσοι χαράζουν πολιτική. Αυτό δεν αναιρεί προφανώς το γεγονός ότι κέντρα εξουσίας ενίοτε σκέφτονται και δρουν ως να έχουν τη δυνατότητα να επιβάλουν «σχέδια», όμως η πραγματική συνθήκη είναι μάλλον αρκετά πιο σύνθετη και ενίοτε «χαοτική».

Άλλωστε, το ζήτημα δεν είναι εάν υπήρξε κάποια συνωμοσία, αλλά το γεγονός ότι είμαστε σε ένα σημείο, σχεδόν δύο χρόνια μετά την επίσημη ανακοίνωση ότι εξελίσσεται πανδημία, όπου οφείλουμε να αναλογιστούμε ποιο θα είναι το ίχνος των μέτρων που ελήφθησαν και των πρακτικών που θεωρήθηκαν αυτονόητες όλη αυτή την περίοδο. Μιλώ για ίχνος συνειδητά, γιατί ακόμη και εάν κάποιος ήταν έτοιμος να αποδεχτεί προσωρινά «έκτακτα μέτρα», προφανώς και η διατήρησή τους επ’ άπειρο μάλλον είναι προβληματική.

Αρκεί να αναλογιστούμε ότι η περίοδος της πανδημίας συνέπεσε με μια μεγάλης κλίμακας αναίρεση βασικών ελευθεριών και δικαιωμάτων, όπως και τον μεγαλύτερο κατ’ οίκον εγκλεισμό σε παγκόσμια κλίμακα. Ή το πόσο γρήγορα ξεπεράστηκαν τα ηθικά ερωτήματα σε σχέση με τις υποχρεωτικές ιατρικές πράξεις. Ή τον τρόπο που η πρόσβαση σε δραστηριότητες επιτρέπεται πλέον μόνο με τη επίδειξη υγειονομικού διαβατηρίου και ψηφιακή ταυτοποίηση. Ή το γεγονός ότι για πρώτη φορά σε τέτοια κλίμακα δοκιμάστηκαν μορφές συμπεριφορικής αλλαγής. Όπως υπάρχει και το ζήτημα μιας μετατόπισης της ευθύνης για τη χάραξη πολιτικής στους κάθε λογής ειδικούς και δη με όρους όπου ισοδυναμούν με το ότι για ορισμένα ζητήματα οι αποφάσεις δεν μπορούν να είναι πολιτικές και άρα δεν τίθεται ζήτημα δημοκρατικής διαδικασίας. Για να μην αναφερθούμε στην ίδια την εικόνα μιας κοινωνίας που καλείται να κινηθεί μόνο στο τρίπτυχο εργασία, κατοικία, κατανάλωση, απεμπολώντας κρίσιμες πλευρές της ανθρώπινης κοινωνικότητας, συμπεριλαμβανομένης της ενεργού, «δια ζώσης» συμμετοχής σε κοινωνικές και πολιτικές διαμαρτυρίες και κινητοποιήσεις.

Ο αντίλογος ότι όλα αυτά ήταν προσωρινά και δικαιολογημένα από την ανάγκη να περιοριστεί το κόστος σε ζωές από την πανδημία είναι γνωστός. Όμως, ακόμη και εάν το δεχτούμε αυτό, το ερώτημα ποιες αλλαγές και σε ποια κλίμακα θα παραμείνουν στην επόμενη μέρα (όποτε αυτή έρθει) είναι και νόμιμο και επείγον. Ιδίως όταν εύλογα θα μπορούσε κανείς να πει ότι ένα από τα προβλήματα που υπήρξαν στην αντιμετώπιση της πανδημίας ήταν η έμφαση σε μια «πειθαρχική» λογική, παρά η προσπάθεια να ενεργοποιηθούν μηχανισμοί αλληλεγγύης, συλλογικής αναδιοργάνωσης της ζωής, και αναμέτρησης με μια ευαλωτότητα σε μεγάλο βαθμό κοινωνικά προσδιορισμένη.

Τα κινήματα δεν σταματούν

Σε αυτό το φόντο έχει σημασία ότι τελικά οι κοινωνικές αντιστάσεις δεν σταμάτησαν όλο αυτό το διάστημα, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, και ένας βαθμός διεκδικητικότητας και αγωνιστικότητας διατηρήθηκε, μαζί με ένα συνεχιζόμενο ενδιαφέρον και διάθεση συμμετοχής στα πολιτικά πράγματα. Από το Black Lives Matter, μέχρι ένα μεγάλο φάσμα κινημάτων στην Ευρώπη (και στη χώρα μας). Στοιχείο που αποδεικνύει ότι ακόμη και οι «συνωμοσίες» έχουν κάποια πραγματικά όρια .