Η δυσεπίλυτη εξίσωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων

Φαινομενικά η συνάντηση Τσίπρα και Ερντογάν είχε ένα παράδοξο. Μια συνάντηση σε θετικό κλίμα, σχεδιασμένη ώστε να δώσει θετικό μήνυμα προς τα έξω, που όμως σφραγίστηκε από διαφωνίες στα περισσότερα κρίσιμα ζητήματα.

Για να κατανοήσουμε αυτό το παράδοξο χρειάζεται να δούμε ποια είναι ακριβώς η τακτική της Τουρκίας στη συγκεκριμένη συγκυρία, πέραν του εύκολου και γενικευτικού στερεότυπου περί μιας εν γένει «τουρκικής επιθετικότητας», όχι για να υποτιμήσουμε αυτή την παράμετρο, αλλά για να δούμε πώς πραγματικά έχουν τα πράγματα.

Καταρχάς, για να μην κάνουμε το λάθος να ανακαλύπτουμε την Αμερική κάθε τόσο, η Τουρκία δεν υποχώρησε ποτέ από μερικές πάγιες θέσεις της εξωτερικής πολιτικής της, όπως αυτή διαμορφώθηκε εδώ και αρκετές δεκαετίες.

Αυτές αποτυπώνονται σε δύο βασικά σημεία.

Πρώτον, την προσπάθεια αποτροπής κάθε ενδεχομένου να γίνει το Αιγαίο «ελληνική θάλασσα». Αυτό αποτυπώνεται σε ένα σύνολο από πάγιες θέσεις, από το casus belli, σε περίπτωση επέκτασης των ελληνικών χωρικών υδάτων στα 12 μίλια, μέχρι τις «γκρίζες ζώνες».

Οι διεκδικήσεις αυτές δεν είναι τυπικά εδαφικές, καθώς η Τουρκία δεν επιθυμεί να αποκτήσει ξανά κάποιο ελληνικό νησί και να το εντάξει στην Τουρκική επικράτεια. Όμως, είναι σαφές ότι θέλει συνεκμετάλλευση, με όρους επωφελείς για την ίδια, των πλουτοπαραγωγικών δυνατοτήτων του Αιγαίου και συγκυριαρχία.

Δεύτερον, την προσπάθεια να παραμείνει σε ρυθμιστικό ρόλο στο Κυπριακό και να επιβάλει μια λύση που θα εξασφαλίζει την αυτοτελή κυριαρχία του τουρκοκυπριακού στοιχείου εντός μιας λύσης συνομοσπονδίας. Κομμάτι αυτής της επιμονής και η αντίθεσή της στο να ασκεί πλήρη κυριαρχικά δικαιώματα, π.χ. με την εκμετάλλευση της ΑΟΖ, «μονομερώς» η Κυπριακή Δημοκρατία.

Με ανάλογο τρόπο η Τουρκία ουδέποτε υπαναχώρησε από διάφορες πάγιες θέσεις, όπως π.χ. ότι είναι ο εγγυητής των δικαιωμάτων των τουρκικών μειονοτήτων εκτός Τουρκίας, κάτι που αποτυπώνεται και στις συνεχείς παρεμβάσεις της για τη μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης.

Η Τουρκία τα τελευταία χρόνια, σε αντίθεση με ό,τι τείνουμε να πιστεύουμε, δεν έχει ως πρώτη προτεραιότητα την αλλαγή συσχετισμών στο Αιγαίο. Οι ανοιχτές πληγές της είναι η Συρία και το Κουρδικό (και η διασύνδεσή τους) και ο παράγοντας που τις κάνει πιο οδυνηρές η επιδείνωση των σχέσεων με τις ΗΠΑ.

Ως προς τη συριακή κρίση, στην οποία είναι βαθιά εμπλεκόμενη εξαρχής και όπου είδε όχι μόνο να μην ευοδώνονται οι αρχικοί σχεδιασμοί της για «αλλαγή καθεστώτος» αλλά και να τείνει να γίνει πράξη ο χειρότερος εφιάλτης της, δηλαδή μια δυνάμει κουρδική κρατική οντότητα, το βασικό πρόβλημα της Τουρκίας είναι να εξασφαλίσει, με το συνδυασμό ανάμεσα στην άμεση στρατιωτική παρουσία της στο συριακό έδαφος και την ιδιότυπη εξ ανάγκης συνεργασία με τη Ρωσία, ότι θα έχει λόγο στην «επόμενη μέρα».

Ο αγώνας δρόμου για να αποτραπεί η κλιμάκωση στην Ιντλίμπ ήταν ενδεικτικός από αυτή την άποψη.

Την ίδια ώρα, πρέπει να αντιμετωπίσει τη συνεχιζόμενη αμερικανική υποστήριξη στους Κούρδους της Συρίας αλλά και το ενδεχόμενο η μεταπολεμική ισορροπία να αναβαθμίσει τη θέση τους.

Ο ιδιότυπος συνδυασμός ανάμεσα σε επιθετικές κινήσεις, τις τακτικές συμμαχίες (έως και λυκοφιλίες) και το damage control στο οποίο επιδίδεται η Τουρκία τα τελευταία δύο χρόνια δεν αφήνει πολλά περιθώρια για άνοιγμα άλλων μετώπων, ιδίως όταν προκύπτουν «υπαρξιακά» ερωτήματα για την Τουρκία όπως το Κουρδικό.

Την ίδια στιγμή η κρίση στις σχέσεις με τις ΗΠΑ, πέραν των όποιων ρητορικών εκρήξεων, είναι παράμετρος που έχει κάνει τα πράγματα πιο δύσκολα.

Από τις υπόνοιες για αμερικανική στήριξη στους πραξικοπηματίες, στις διαφορετικές οπτικές (και συμμαχίες) στη Συρία και τώρα στις κυρώσεις, η Τουρκία για πρώτη φορά είναι σε τέτοια ουσιώδη απόσταση με τις ΗΠΑ, χωρίς η ίδια να έχει επιλέξει να εγκαταλείψει τη «Δύση».

Γιατί η Τουρκία, μια χώρα οργανικά συνδεδεμένη με την ίδια την ιστορία του ΝΑΤΟ, μπορεί να έχει τακτική σύμπλευση με τη Ρωσία, μπορεί να θέλει οικονομικά να εμπλακεί με τη δυναμική των Brics αλλά αυτό δεν αναιρεί τον κραδασμό του να βρίσκεται σε αντιπαράθεση με τις ΗΠΑ.

Προσθέστε σε όλα αυτά και την επιδείνωση των σχέσεων με το Ισραήλ, σε αντίθεση με την παλαιότερη σύμπλευσή τους, και τη διαρκή αναβάθμιση των σχέσεων της Ελλάδας με το Ισραήλ και την Αίγυπτο.

Όλα αυτά διαμορφώνουν για την Τουρκία έναν ιδιότυπο φόβο που αφορά άμεσα και τα ελληνοτουρκικά και το Κυπριακό. Ο φόβος της Τουρκίας είναι ότι μια σειρά από εξελίξεις και σε σχέση με τα ελληνοτουρκικά σε σχέση με το Κυπριακό, θα είναι τμήμα μιας συνολικότερης επιθετικής κίνησης σε βάρος της, είτε με τη μορφή μιας διαμόρφωσης αρνητικού συσχετισμού σε βάρος της, είτε με την μορφή εμπλοκής σε μια νέα όξυνση.

Αυτό εξηγεί γιατί στην τουρκική πρακτική και ρητορική υπάρχει ταυτόχρονα η κλασική «επιθετικότητα», με όλο το ρεπερτόριο της υπενθύμισης των πάγιων θέσεων για τις «γκρίζες ζώνες», για τα ζητήματα εξορύξεων στο Αιγαίο, για την απαίτηση η Κυπριακή Δημοκρατία να μην αρχίσει να εκμεταλλεύεται την ΑΟΖ σε βάρος των Τουρκοκυπρίων, μαζί με τις προειδοποιήσεις ότι κάποιοι προετοιμάζουν προβοκάτσιες και «θερμά επεισόδια» ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία.

Εδώ πρέπει να δούμε και την προσπάθεια να βελτιωθούν οι σχέσεις με την Ευρώπη. Παρότι για την Τουρκία δεν τίθεται πλέον «ενταξιακή προοπτική», ιδίως από τη στιγμή που οι χώρες του ευρωπαϊκού «κέντρου» αποφάσισαν ήδη από την περασμένη δεκαετία ότι δεν μπορεί να υπάρξει διεύρυνση προς μια τόσο μεγάλη χώρα με τόσο έντονη παρουσία του Ισλάμ, εντούτοις η Τουρκία χρειάζεται καλύτερες σχέσεις με την Ευρώπη και αντισταθμίσματα στην κρίση των αμερικανοτουρκικών σχέσεων.

Αυτά εξηγούν τα ανοίγματα, τις κινήσεις καλής θέλησης (απελευθέρωση των 2 αξιωματικών κ.λπ.), την προσπάθεια επαναπροσέγγισης με τη Γερμανία, τη συνάντηση με τον Τσίπρα.

Εξηγούν, όμως, γιατί ταυτόχρονα ο Ερντογάν πηγαίνει σε αυτές τις συναντήσεις επαναλαμβάνοντας πάγιες θέσεις και αιτήματα, ακριβώς γιατί η ηγεσία της Τουρκίας δείχνει να θεωρεί ότι ανεξαρτήτως τακτικών επιλογών πρέπει να μη δείχνει ότι υπαναχωρεί από τις διεκδικήσεις της προς οποιαδήποτε πλευρά. Ο τρόπος για παράδειγμα που δεν εγκαταλείπει το θέμα των «8» είναι πολύ χαρακτηριστικός.

Αυτή, όμως, είναι και μια δύσκολη άσκηση ισορροπίας για όλες τις πλευρές. Η Τουρκία θα ήθελε οι ελληνοτουρκικές σχέσεις να βελτιωθούν και να εξασφαλίσει ότι δεν υπάρχει περίπτωση η Ελλάδα να αποτελέσει τμήμα επιθετικών ενεργειών σε βάρος της. Την ίδια στιγμή, όμως, ως προς τη διαπραγμάτευση για τα κυριαρχικά δικαιώματα στο Αιγαίο έρχεται με τις πάγιες θέσεις της που ξέρει ότι δύσκολα θα μπορούσαν να αποτελέσουν κοινά αποδεκτή αφετηρία.

Αντίστοιχα, η ελληνική πλευρά θα ήθελε μια διαδικασία εξομάλυνσης και βελτίωσης των σχέσεων και για μεσοπρόθεσμους και για άμεσους λόγους (π.χ. προσφυγικό), όμως την ίδια στιγμή δεν μπορεί να δίνει εικόνα υποχωρητικότητας, ενώ θα πρέπει και να το ισορροπήσει με τους νέους άξονες συμμαχιών της (όπως και να σταθμίσει εάν αυτοί προσφέρουν όντως εγγυήσεις ασφαλείας και δεν ενέχουν εμπλοκές σε νέους κύκλους αποσταθεροποίησης).

Σε αυτό το φόντο, είναι λογικό να αναμένουμε αρκετές συναντήσεις όπου το θετικό κλίμα δεν θα συνδυάζεται απαραίτητα με πραγματική πρόοδο στις διμερείς σχέσεις.