Τα εύκολα βλαστοκύτταρα μάλλον δεν υπήρξαν ποτέ

Ήταν μια «επαναστατική ανακάλυψη» που σύντομα εξελίχθηκε σε μείζον σκάνδαλο: Οι ερευνητές που ισχυρίστηκαν τον Ιανουάριο ότι ανακάλυψαν μια γρήγορη και εύκολη μέθοδο για την παραγωγή πολυδύναμων βλαστοκυττάρων αναγκάστηκαν να αποσύρουν τις μελέτες τους.

Σε δύο επίμαχες μελέτες που δημοσιεύτηκαν τον Ιανουάριο στο κορυφαίο περιοδικό Nature, η Δρ Χαρούκο Ομποκάτα και οι συνεργάτες της στην Ιαπωνία και τις ΗΠΑ ανέφεραν ότι δημιούργησαν βλαστικά κύτταρα απλά βουτώντας κύτταρα του αίματος σε οξύ.

Η μέθοδος ονομάστηκε STAP και έγινε πρωτοσέλιδο σε όλο τον κόσμο.

Την Τετάρτη, οι ερευνητές προχώρησαν σε ανάκληση των δύο επίμαχων μελετών αναγνωρίζοντας μια σειρά «κρίσιμων λαθών». Παραδέχονται ότι τα λάθη αυτά «υπονομεύουν την αξιοπιστία της μελέτης» και δηλώνουν ότι «δεν μπορούν να δηλώσουν με βεβαιότητα» ότι το φαινόμενο που περιέγραψαν είναι υπαρκτό.

Οι μελέτες είχαν δεχθεί επικρίσεις σχεδόν αμέσως μετά τη δημοσίευσή τους, καθώς περιείχαν λάθη σε εικόνες και λεζάντες και κείμενα που είχαν αντιγραφεί από προηγούμενες δημοσιεύσεις. Επιπλέον, καμία από τις ανεξάρτητες ερευνητικές ομάδες που επιχείρησαν να επαναλάβουν τα πειράματα δεν τα κατάφερε.

Είναι δύσκολο να επιβεβαιωθεί τι ακριβώς πήγε στραβά. Σύμφωνα όμως με δύο γενετικές αναλύσεις στα υποτιθέμενα κύτταρα STAP, μία από τον επικεφαλής της μελέτης Τερουχίκο Γιακαμάγια και μια δεύτερη από το ιαπωνικό ινστιτούτο RIKEN όπου είχε την έδρα της η ερευνητική ομάδα, τα επίμαχα κύτταρα παρουσίασαν γενετικές διαφορές από τα κύτταρα από τα οποία υποτίθεται ότι προήλθαν.

Είναι λοιπόν πιθανό ότι τα κύτταρα STAP ήταν στην πραγματικότητα απλά εμβρυακά βλαστοκύτταρα που βρέθηκαν κατά λάθος στις καλλιέργειες.

Το μεγαλύτερο μέρος των ευθυνών αποδίδεται στη νεαρή Χαρούκο Ομποκάτα, η οποία χαρακτηρίστηκε «ανώριμη» και «τσαπατσούλα» από τον Ριόζι Νοϊόρι, νομπελίστα διευθυντή του RIKEN.

Δεύτερο σκάνδαλο σε μια δεκαετία

Η υπόθεση των κυττάρων STAP παραπέμπει στο σκάνδαλο του νοτιοκορεάτη «πρωτοπόρου» της κλωνοποίησης Χουάνγκ Γου-σουκ, ο οποίος το 2004 ανακοίνωσε στο Science ότι είχε δημιουργήσει εμβρυακά βλαστοκύτταρα κλωνοποιώντας κύτταρα ασθενών -ένα επίτευγμα που θα άνοιγε το δρόμο στη δημιουργία μοσχευμάτων απόλυτα συμβατών με το λήπτη.

Τα δεδομένα της μελέτης αποδείχθηκαν «προϊόν εσκεμμένης παραποίησης» και η μελέτη αποσύρθηκε το 2006 εν μέσω θύελλας στα ΜΜΕ.

Η ανάκληση της μελέτης για τα κύτταρα STAP είναι πιθανό να αναζωπυρώσει τώρα τη συζήτηση για τη διαδικασία αξιολόγησης των μελετών που υποβάλλονται για δημοσίευση -μια διαδικασία που προβλέπει ελέγχους τόσο από ανεξάρτητους επιστήμονες όσο και από τους υπεύθυνους των επιστημονικών θεωρήσεων.

Σε άρθρο του σχετικά με την τελευταία ανάκληση, το Nature διαβεβαιώνει ότι τα λάθη της μελέτης δεν θα ήταν δυνατό να γίνουν αντιληπτά κατά τον έλεγχο -οι υπεύθυνοι μπορούν να ελέγχουν μόνο ό,τι έχουν στα χέρια τους, επισημαίνει.

Αναγνωρίζει πάντως ότι το σκάνδαλο απειλεί να υπονομεύσει την εμπιστοσύνη του κοινού στην επιστήμη, και δηλώνει ότι προχωρά σε αναθεώρηση της μεθοδολογίας των ελέγχων.

Είναι πάντως απίθανο να βρεθεί ποτέ τρόπος να ελέγχεται απόλυτα η αξιοπιστία μιας μελέτης πριν καν δημοσιευτεί.

Το απόλυτο μέτρο για την αξιοπιστία μιας δημοσίευσης είναι η επανάληψη των πειραμάτων από ανεξάρτητες ερευνητικές ομάδες -μια διαδικασία που πάντα αργεί, δίνει όμως μια πιο αξιόπιστη εικόνα, όπως συνέβη εξάλλου και στα κύτταρα STAP.

Βαγγέλης Πρατικάκης

Newsroom ΑΛΤΕΡ ΕΓΚΟ