Παραδοσιακοί Οικισμοί

Κάτω Βαλσαμόνερο (Δήμος Νικηφόρου Φωκά)
Το χωριό με πληθυσμό μόλις223 κατοίκους, χτισμένο στα νότια της παλιάς εθνικής οδού Ρεθύμνου-Χανίων στους πρόποδες του λόφου Νήποι με θέα το νοτιά,είναι σύμφωνα μετην παράδοσητο αρχαιότερο της Κρήτης, ενώ υπήρξε κέντρο αντίστασης κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής με ορμητήριο το φημισμένο σπήλαιο «Βασιλέ» στα νότια του οικισμού. Κόσμημα του χωριού αποτελεί ο συντηρημένος ναός του Αγίου Ιωάννη με τοιχογραφίες που χρονολογούνταιαπό το τέλος του 14ου αι. Σώζεται επίσης ένα τμήμα του ναού της Παναγίας στο κέντρο του χωριού.Από τη θέση Στέρνες ξεπροβάλλειένα συγκλονιστικό τοπίο: ο χανιώτικος κάμπος, το Κρητικό Πέλαγος, τα Λευκά Όρη, ο Ψηλορείτης.

Ρούστικα (Δήμος Νικηφόρου Φωκά)
Τα Ρούστικα είναι ένα όμορφο κεφαλοχώρι310 κατοίκωνκτισμένοαμφιθεατρικά και μέσα στοπράσινο. Αναφέρεται γιαπρώτη φορά το 1577 και διατηρεί μέχρι σήμερα την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική του φυσιογνωμία. Στο κέντρο τουβρίσκεται η Κοίμηση της Θεοτόκου, ναός του 1380. Στα ΝΑ του χωριού βρίσκεται η Μονή Προφήτη Ηλία η ανέγερση της οποίαςξεκίνησε το 1637. Η Μονή διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο κατά τηντουρκοκρατία λειτουργώνταςως σχολείο και συμμετέχοντας στους επαναστατικούς αγώνες ενώ σε αυτήνλειτουργεί μουσείο. Στα Ρούστικα επίσης λειτουργεί ιδιωτικό μουσείο Ελληνικών παραδοσιακών ενδυμασιών.

Χρωμοναστήρι (Δήμος Ρεθύμνης)
Το Χρωμοναστήρι είναι ένας όμορφος οικισμός χτισμένος στους πρόποδες του Βρύσινα.Κτίσματα με βενετσιάνικα αρχιτεκτονικά στοιχεία είναι διάσπαρτα στο χωριό των 358 κατοίκων ωστόσο το πιο σημαντικό κτίσμα είναι ηVilla Clodio, ένα θαυμάσιο αρχοντικό που έχει αναστηλωθεί και στεγάζει το μουσείο του Στρατού Ξηράς. Κοντά στο Χρωμοναστήρι βρίσκεται η Παναγία Κερά, εικονογραφημένη βυζαντινή εκκλησίατου 11ου αι. Στην περιοχή Περδίκη Μετόχι βρίσκεται ο Άγιος Ευτύχιος, μια ακόμη σπουδαία βυζαντινή εκκλησία, επίσης του 11ου αι.

Μύρθιος (Δήμος Φοίνικα)
Το χωριό είναι κτισμένο στη νότια πλαγιά του υψώματος Κουρούπα σε αμφιθεατρική θέση που του προσφέρει μοναδική θέα προς τον κόλπο του Πλακιά και το Λιβυκό Πέλαγος. Αναφέρεται πρώτη φορά το 1583ενώ σήμεραέχει 235 κατοίκους. Μέσα στον οικισμό βρίσκεται ο μικρός τοιχογραφημένος ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Ανάμεσα στις τοιχογραφίες κυριαρχεί εκείνη της Θεοτόκου Πλατυτέρας με τον Χριστό στην κόγχη του Ιερού με τους τέσσερις Ιεράρχες ακριβώς κάτω. Στα περίχωρα του οικισμού βρίσκεται μεγάλος νερόμυλος που χρονολογείται στον 19ο αι. Διατηρείται τόσο ο ίδιος ο μύλος με τον υδατόπυργο του όσο και η κατοικία του μυλωνά.

Αμάρι (Δήμος Συβρίτου)
Το χωριό Αμάριείναι χτισμένο στην ομώνυμη κοιλάδα στους πρόποδες του βουνού Σάμιτος. Παλιότερα ήταν πρωτεύουσα της Επαρχίας Αμαρίου (Νεύς Αμάρι) ενώ σήμερα κατοικούν σε αυτό 222 κάτοικοι. Το χωριό κοσμείται με ενετικά και νεοκλασικά κτίσματα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το κωδωνοστάσιο του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, που είναι χτισμένο στην κορυφή βραχώδους εξάρματος. Στη περιφέρεια του οικισμού σώζονται δυο πολύ σημαντικές τοιχογραφημένες βυζαντινές εκκλησίες, η Αγία Άννα και η Κερά Παναγιά. Η πρώτη χρονολογείται στις αρχές του 13ου αι. και είναι η παλιότερη χρονολογημένη εκκλησία της Κρήτης. Η δεύτερη χτίστηκε στα ερείπια εκκλησίας του 13ου αι. και τοιχογραφήθηκε κατά την πρώιμη ενετοκρατία. Και οι δυο εκκλησίες είναι συντηρημένες. Στο χωριό υπάρχει Λαογραφικό Μουσείο.

Απόστολοι (Δήμος Συβρίτου)
Αυτός ο όμορφος οικισμός είναι αμφιθεατρικά κτισμένος στις πλαγιές ενός λόφου, ανάμεσα σεπυκνή βλάστηση και με ανεμπόδιστηθέα. Η ιστορία των Απόστολων ξεκινάτο 260 μ.Χ., όταν οι Ρωμαίοι καταδιώκουν τους Αγιους Δέκα. Αυτό το γεγονός χάρισε στο χωριό τοόνομά του. Το χωριόέχει να επιδείξει ένα ζωντανό παρόν και ένα υπέροχο φυσικό τοπίο. Εδώ στεγάζεται το δημαρχείο του Δήμου Συβρίτου ενώ ο οικισμός Αγ. Φωτεινή εξελίσσεται σε δυναμικό κέντρο της περιοχής. Η συντηρημένη εκκλησία του Αγίου Νικολάου είναι μονόκλιτη βασιλική με τοιχογραφίες που τη χρονολογούν στον 14ο αι. Βυζαντινές είναι και οι εκκλησίες του Αγίου Σπυρίδωνα μέσα στο χωριό και του Αγίου Ονουφρίου στη Γέννα.

Αμνάτος (Δήμος Αρκαδίου)
Η Αμνάτος έχει 147 κατοίκους και είναι χτισμένη σε ωραία λοφώδη τοποθεσία, στο δρόμο προς την ιστορική Μονή Αρκαδίου. Στο χωριό σώζονται ενδιαφέροντα αρχιτεκτονικά στοιχεία ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το θύρωμα του αναστηλωμένου ενετικού μεγάρου των Sanguinazzo στην πλατεία του χωριού. Στο τύμπανο σώζεται το επίγραμμα: INITIUM SAPIENTIE TIMOR DOMINI (ΑΡΧΗ ΣΟΦΙΑΣ ΦΟΒΟΣ ΚΥΡΙΟΥ). Στον οικισμό Αμνάτου λειτουργεί λαογραφικό Μουσείο με την εποπτεία του τοπικού Εκπολιτιστικού συλλόγου ενώ σύντομα πρόκειται να λειτουργήσει το “Δημοτικό Μουσείο Ιστορίας Ελληνικής Εκπαίδευσης”.

Αρχαία Ελεύθερνα (Δήμος Αρκαδίου)
Το χωριό Αρχαία Ελεύθερνα (Πρινές) ονομάστηκε έτσι λόγω της γειτνίασής του με τον αρχαιολογικό χώρο της Ελεύθερνας, έναν από τους σημαντικότερους της Κρήτης. Οι ανασκαφές του Πανεπιστημίου Κρήτης στην ευρύτερη περιοχή έχουν φέρει στο φως πλήθος ευρημάτων. Ιδιαίτερα κοντά στη θέση του οικισμού έχει ανασκαφεί μέρος της πόληςαπό τα προϊστορικά έως και τα παλαιοχριστιανικά χρόνια. Στη θέση Πυργί έχουν αποκαλυφθεί τμήματα ρωμαϊκών κτιρίων, ενώ στη θέση Ορθή Πέτρα έχει έρθει στο φως νεκρόπολη των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων. Στο νεκροταφείο του χωριού σώζεται ο βυζαντινός ναός του Σωτήρα Χριστού που χρονολογείται στον 12ο αι. Τα τελευταία χρόνια γίνονται κάθε καλοκαίρι σημαντικές καλλιτεχνικές εκδηλώσεις.

Λαγκά (Δήμος Γεροποτάμου)
Η Λαγκά είναι χτισμένη στην κορυφή ενός λόφου και έχει 71 κατοίκους. Στο χωριό διασώζονται αρκετά σπίτια της περιόδου της Βενετοκρατίας καθώς και μεταγενέστερα με αποτέλεσμα να διατηρείται ως τις μέρες μας η αρχιτεκτονική του φυσιογνωμία. Ο αναστηλωμένος ναός της Υπαπαντής της Θεοτόκου ήταν παλιότερα το καθολικό της Μονής της «Οσίας Παρθένου Μαρίας». Στο Δημοτικό Σχολείο στεγάζεται από το 1993 η λαογραφική συλλογή Λαγκάς. Κοντά στο χωριό, σε περιοχή εξαιρετικής φυσικής ομορφιάς, σώζεται σε καλή κατάσταση η «Ελληνική Καμάρα», γέφυρα ελληνιστικών χρόνων.

Καλαμάς (Δήμος Γεροποτάμου)
Ο Καλαμάς είναι ένας μικρός οικισμός του Μυλοποτάμου κτισμένος σε θέση με πανοραμική θέα. Το χρώμα του οικισμού χαρακτηρίζεται από το πλήθος των βενετσιάνικων αρχιτεκτονικών στοιχείων που απαντώνται σε κάθε βήμα. Από το χωριό, που διακρίνεται επίσης για το όμορφο φυσικό του περιβάλλον διέρχεται το Ευρωπαϊκό μονοπάτι Ε4. Στο μέσον του οικισμού βρίσκεται ο πολύ σημαντικός βυζαντινός ναός του Αγίου Γεωργίου. Ο ναός,σταυροειδής με τρούλο, θα πρέπει να ταυτιστεί με τον καθεδρικό ναό της επισκοπής Καλαμώνος. Οι τοιχογραφίες του νάρθηκα, κομνήνειας τεχνοτροπίας, τον χρονολογούν στο 12ο αι.

Αγυιά (Δήμος Κουλούκωνα)
Η Αγυιά είναι κτισμένη στη ρίζα της κορυφής Διοματάς που κυριαρχεί πάνω από τον οικισμό που έχει 308 κατοίκους. Στο χωριό, που έχει έντονο παραδοσιακό χρώμα, υπάρχουν οι ανακαινισμένες εκκλησίες του Αγίου Νικολάου, της Αγίας Αναστασίας και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Κοντά στο χωριό βρίσκεται και ο τοιχογραφημένος ναός του Αγίου Φωτίου που χρονολογείται στον 14ο αι. Στην Αγυιά, έξω από τον οικισμό, λειτουργούν ακόμη καρβουνοκάμινα, μια παραδοσιακή ασχολία στην οποία οι κάτοικοι της περιοχής θεωρούνται ειδικοί.

Νομαρχιακή Επιτροπή Τουριστικής Προβολής Ρεθύμνου