Πενήντα χρόνια χωρίς τη Χάνα Άρεντ: Οι «Απαρχές του ολοκληρωτισμού» παραμένουν πιο επίκαιρες από ποτέ

Οι «Απαρχές του ολοκληρωτισμού» της Χάνα Άρεντ είναι από εκείνα τα βιβλία που επιστρέφουν επίμονα κάθε φορά που η πολιτική πραγματικότητα μοιάζει να ξεφεύγει από τα γνώριμα σχήματα.

Δεν είναι τυχαίο ότι οι πωλήσεις του βιβλίου εκτοξεύθηκαν το 2016, όταν ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ κέρδισε για πρώτη φορά τις εκλογές. Σήμερα, σχεδόν έναν χρόνο μετά την έναρξη της δεύτερης θητείας του και πενήντα χρόνια μετά τον θάνατο της Άρεντ, το βιβλίο διαβάζεται ξανά – όχι ως ιστορικό ντοκουμέντο, αλλά ως δοκιμασία σκέψης για το 2025.

Το έργο είναι λαμπρό, αλλά δύστροπο. Ιστορία, πολιτική θεωρία και φιλοσοφία μπλέκονται με τρόπο που μπορεί να είναι πρόκληση για τον αναγνώστη. Ακριβώς εκεί όμως βρίσκεται η αξία του: δεν καθησυχάζει, δεν «εξηγεί» εύκολα τον κόσμο, αλλά τον αναγκάζει να τον ξανασκεφτεί.

Η Άρεντ και η εμπειρία του ολοκληρωτισμού

Η Χάνα Άρεντ δεν έγραψε για τον ολοκληρωτισμό από απόσταση. Γεννημένη το 1906 σε μια κοσμική γερμανοεβραϊκή οικογένεια, σπούδασε φιλοσοφία κοντά στον Μάρτιν Χάιντεγκερ και τον Καρλ Γιάσπερς.

Στις αρχές της δεκαετίας του ’30 στράφηκε στον σιωνιστικό ακτιβισμό στο Βερολίνο. Μετά από σύλληψή της από τη Γκεστάπο, διέφυγε στη Γαλλία και το 1941 εγκατέλειψε την Ευρώπη για τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Όταν ξεκίνησε την έρευνα για τις Απαρχές στις αρχές της δεκαετίας του ’40, είχε ήδη ζήσει στο σώμα της αυτό που προσπαθούσε να κατανοήσει θεωρητικά.

Αυτό που ζητά η Άρεντ –και που παραμένει επείγον– είναι κάτι πιο απαιτητικό: «η απρομελέτητη, προσεκτική αντιμετώπιση και αντίσταση στην πραγματικότητα, όποια κι αν είναι αυτή».

Μια ριζικά νέα μορφή εξουσίας

Ο ολοκληρωτισμός, υποστήριζε η Άρεντ, δεν ήταν απλώς μια ακόμη δικτατορία. Ήταν κάτι ιστορικά νέο. Διακρινόταν από μια ιδεολογική σύλληψη της Ιστορίας: για τους Ναζί, η Ιστορία ήταν η αέναη σύγκρουση φυλών· για τον σταλινισμό, ένας αμείλικτος ταξικός πόλεμος.

Και στις δύο περιπτώσεις, οι ηγέτες δεν κυβερνούσαν απλώς· επιχειρούσαν να «εκτελέσουν» τους νόμους της Ιστορίας, αναδιαμορφώνοντας βίαια τους ανθρώπους που εξουσίαζαν, σύμφωνα με τη θεωρητικό.

Η καταστροφή της ανθρώπινης μοναδικότητας

Για την Άρεντ, αυτό που καθιστά τον άνθρωπο πολιτικό ον είναι η μοναδικότητά του, το γεγονός ότι κανείς δεν μπορεί να αντικαταστήσει πλήρως κάποιον άλλον.

Ο ολοκληρωτισμός στόχευε ακριβώς στην εξάλειψη αυτής της ιδιαιτερότητας. Απομόνωνε τα άτομα, διέλυε τους δεσμούς μέσα από τους οποίους αποκτούν δύναμη και νόημα, και επιχειρούσε να σβήσει την ίδια την ανθρώπινη προσωπικότητα.

Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης αποτέλεσαν την ακραία έκφραση αυτής της λογικής. Εκεί, ο κρατούμενος μετατρεπόταν σε «ένα σύνολο αντιδράσεων που μπορεί να εκκαθαριστεί και να αντικατασταθεί», πριν οδηγηθεί στον θάνατο. Καθώς όλοι ήταν δυνητικά εκτεθειμένοι σε αυτή την απειλή, ο άνθρωπος ως τέτοιος καθίστατο περιττός.

Όταν η αλήθεια χάνει το νόημά της

Ο ολοκληρωτισμός, έγραφε η Άρεντ, δεν επιδίωκε τη σταθερότητα αλλά τη διαρκή κίνηση. Ήταν πάντα ένα καθεστώς «σε πορεία». Όταν η προπαγάνδα συγκρουόταν με τα γεγονότα, η πραγματικότητα έπρεπε να παραμορφωθεί μέχρι να συμμορφωθεί.

Ο ιδανικός υπήκοος δεν ήταν απλώς εκείνος που πίστευε το ψέμα, αλλά εκείνος που είχε πάψει να θεωρεί σημαντική τη διάκριση ανάμεσα στην αλήθεια και το ψεύδος. Μια πρώιμη, ακραία μορφή αυτού που σήμερα ονομάζουμε «μετα-αλήθεια».

Τα προειδοποιητικά σημάδια της κατάρρευσης

Η σύγκριση της σύγχρονης πολιτικής με τον ολοκληρωτισμό του 20ού αιώνα μπορεί να είναι χρήσιμη, αλλά κρύβει κινδύνους. Η Άρεντ επέμενε ότι οι πολιτικές καταστροφές σπάνια ξεκινούν με μεγάλα, ηχηρά συνθήματα. Συχνά γεννιούνται όταν φαινομενικά ασήμαντες εξελίξεις συγκλίνουν.

Το παράδειγμα του πολιτικού αντισημιτισμού ήταν κεντρικό στη σκέψη της. Τον 19ο αιώνα θεωρούνταν υπόθεση γραφικών περιθωριακών. Μέχρι τη δεκαετία του ’30, όμως, είχε μετατραπεί σε κινητήρια δύναμη της παγκόσμιας πολιτικής.

Από το περιθώριο στο κέντρο

Η παρατήρηση αυτή αποκτά ανησυχητική επικαιρότητα. Ιδέες που πριν από 20 χρόνια αντιμετωπίζονταν ως εκκεντρικές ή ακραίες διαμορφώνουν σήμερα τον πυρήνα της δημοκρατικής πολιτικής. Η ξενοφοβία και η αντιμεταναστευτική ρητορική έχουν κανονικοποιηθεί. Δίπλα στην αυξανόμενη ισλαμοφοβία, ο αντισημιτισμός επανεμφανίζεται με νέα ένταση.

Η κανονικοποίηση αυτών των ιδεών συνδέεται με ένα δεύτερο προειδοποιητικό σημάδι που εντόπιζε η Άρεντ: την άνοδο πολιτικών δυνάμεων που «δεν μπορούν να εμπιστευθούν τους κανόνες της κοινής λογικής και του ίδιου τους του συμφέροντος».

Η πολιτική της φαντασίωσης και της παράνοιας

Σε τέτοιες συνθήκες, η πολιτική μετατρέπεται σε πεδίο ιδεολογικής φαντασίωσης. Απευθύνεται κυρίως σε ανθρώπους απομονωμένους, μοναχικούς, που έχουν πάψει να πιστεύουν ότι κάποιος θα ασχοληθεί με τα πραγματικά τους προβλήματα. Απογοητευμένοι από την πραγματικότητα, βρίσκουν καταφύγιο στις θεωρίες συνωμοσίας.

Η ανάλυση αυτή συνομιλεί με το There Is Nothing For You Here της Φιόνα Χιλ, για τις «ξεχασμένες» κοινότητες αποβιομηχανοποιημένων περιοχών στις ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο, τη Ρωσία και τη Γερμανία – περιοχές όπου η άκρα δεξιά έχει ενισχυθεί εντυπωσιακά.

Η εξουσία για την εξουσία

Στις αρχές του 20ού αιώνα, παρόμοια αισθήματα αδυναμίας εξαπλώθηκαν στην Ευρώπη, παράλληλα με αυτό που η Άρεντ περιέγραφε ως «την απεριόριστη επιδίωξη εξουσίας για χάρη της εξουσίας». Όταν η αποικιακή βία επέστρεψε στο εσωτερικό της Ευρώπης, οι ανίσχυροι γοητεύτηκαν από ηγέτες που ενσάρκωναν αυτή τη βίαιη λατρεία της ισχύος.

Σήμερα, η νεοϊμπεριαλιστική επίδειξη δύναμης –μια κυβέρνηση που εκτελεί πληρώματα πολιτικών σκαφών σε διεθνή ύδατα και ταυτόχρονα αναπτύσσει τακτικές ένοπλες δυνάμεις στο εσωτερικό για την καταπολέμηση του εγκλήματος– μοιάζει να απευθύνεται στα ίδια ένστικτα.

Ο κίνδυνος των «παλιών εννοιών»

Ίσως όμως το πιο ουσιαστικό μάθημα των Απαρχών αφορά τον τρόπο με τον οποίο προσπαθούμε να κατανοήσουμε κάτι ριζικά νέο.

Η Άρεντ προειδοποιούσε για τον πειρασμό να ερμηνεύουμε το παρόν με παλιά, βολικά σχήματα – «κοινοτοπίες», όπως τις αποκαλούσε. Να το ερμηνεύουμε, για παράδειγμα, ως μια υπερέκφραση εθνικισμού ή ως αντανάκλαση οικονομικής απογοήτευσης, την οποία θεωρούμε ότι αρκεί να θεραπεύσουν τεχνοκρατικές πολιτικές. Με αυτόν τον τρόπο, έλεγε, χάνεται «το σοκ της εμπειρίας» και μαζί του η ικανότητα αντίστασης.

Ο ολοκληρωτισμός ως έννοια- παγίδα

Το ίδιο ισχύει και για τον ίδιο τον όρο «ολοκληρωτισμός». Αν χρησιμοποιηθεί μηχανικά, μπορεί να λειτουργήσει είτε τρομολαγνικά είτε καθησυχαστικά.

Αν η άποψη ότι ο τραμπικός λαϊκισμός είναι ήδη ολοκληρωτικός μοιάζει υπερβολική, τότε το συμπέρασμα ότι «δεν είναι» μπορεί να αποδειχθεί εξίσου επικίνδυνο.

Και οι δύο στάσεις αποδυναμώνουν την πολιτική εγρήγορση.

Το μάθημα για το 2025

Αυτό που ζητά η Άρεντ –και που παραμένει επείγον– είναι κάτι πιο απαιτητικό: «η απρομελέτητη, προσεκτική αντιμετώπιση και αντίσταση στην πραγματικότητα, όποια κι αν είναι αυτή».

Όχι έτοιμες αναλογίες, αλλά ενεργή σκέψη στο παρόν. Όχι φόβος ή εφησυχασμός, αλλά προσπάθεια να κατανοήσουμε ένα αναδυόμενο φαινόμενο με τους δικούς του όρους, πριν αποκαλύψει πλήρως το πρόσωπό του.

Το ουσιαστικό δίδαγμα για το 2025 αφορά τόσο το περιεχόμενο των Απαρχών όσο και τη στάση της ίδιας της Άρεντ τη δεκαετία του ’40: τη διαρκή προσπάθεια να σκεφτούμε το «τώρα», να αναγνωρίσουμε ένα «κάτι» που διαμορφώνεται μπροστά μας και να του αντισταθούμε, πριν γίνει αμετάκλητο.

*Το κείμενο βασίζεται σε ανάλυση του Κρίστοφερ Τζ. Φίνλεϊ, καθηγητή Πολιτικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο του Ντάραμ.