Ζήτημα αντίληψης

Ηπρόσφατη πρωτοφανής απόφαση του πολωνικού Συνταγματικού Δικαστηρίου που δεν δέχεται την υπεροχή του ενωσιακού δικαίου, ξαναφέρνει στο προσκήνιο το ζήτημα της αντίθεσης ορισμένων χωρών της πρώην «Ανατολικής» Ευρώπης με το ευρωπαϊκό κεκτημένο και γενικώς με την πολιτική πορεία της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Πέρα από τα αναθέματα και τα (οικονομικά κυρίως) αντίμετρα, χρήσιμο είναι να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε από πού πηγάζει αυτή η αντίθεση. Εχω την αίσθηση ότι, ακόμα και στην (αμφίβολη) περίπτωση κυβερνητικής αλλαγής στις χώρες αυτές, δεν θα υπάρξει μεγάλη πρόοδος αν δεν γίνει προσπάθεια γεφύρωσης μιας ουσιώδους διαφοράς αντίληψης.

Η διαφορά αυτή, για να πάρουμε την περίπτωση της χώρας-φάρου του «αντιφιλελεύθερου παραδείγματος», την Ουγγαρία του Ορμπαν, ξεπηδά γλαφυρά μέσα από δύο εκ διαμέτρου όχι απλώς θέσεις αλλά κοσμοαντιλήψεις, που εκφράζονται σε σχέση με τις αξίες της Ενωσης αλλά και κατ’ ιδίαν κρατών-μελών της. Σε μια αντιπαράθεση που έλαβε αρκετή δημοσιότητα, και που σε κάθε περίπτωση αξίζει να προσεχθεί, ο βρετανός δημοσιολόγος Timothy Garton-Ash ισχυρίστηκε (συνέντευξη στο κανάλι Euronews, 9/9/2021) αυτά που λίγο-πολύ λέμε όσοι υπερασπιζόμαστε το κράτος δικαίου και διαπιστώνουμε τις κατάφωρες και κλιμακούμενες παραβιάσεις του από την ουγγρική κυβέρνηση: ότι «δεν μπορεί να θεωρείται δημοκρατία ένα κράτος που καταπιέζει σε τέτοιο βαθμό την ελευθερία του Τύπου, που διοργανώνει τυπικά ελεύθερες αλλά όχι τίμιες εκλογές, που διώχνει όσα πανεπιστήμια δεν της αρέσουν, που διενεργεί ακραία ξενοφοβική προπαγάνδα και που, παρ’ όλα αυτά, εισπράττει δισεκατομμύρια από κοινοτικούς πόρους». Ο Ash χαρακτηρίζει αυτή τη στάση, και της Ουγγαρίας και της Ενωσης, ως «ζαχαροπλαστική» («cakeism»), αφού ο Ορμπαν, στα χνάρια του Μπόρις Τζόνσον αλλά, θα πρόσθετα, και των απανταχού αδιάφορων για τη δημοκρατία λαϊκιστών, φτιάχνει το κέικ του, το σκληρό μείγμα αυταρχισμού με γλάσο εθνικής ιδιαιτερότητας, και το τρώει κιόλας – εκλέγεται και ξαναεκλέγεται με βάση και τους πόρους που πλουσιοπάροχα του παραχωρεί η Ενωση. Η οποία, έτσι, υποτιμά τις αξίες αλλά και τον λόγο ύπαρξής της.

Στον ακαδημαϊκό και στον ακαδημαϊκό λόγο ανέλαβε να απαντήσει με τον τρόπο του ο ίδιος ο Βίκτορ Ορμπαν (Euronews, 14/9/2021). Παραπέμποντας σε μια ομιλία του ενώπιον Πανεπιστημιακού Ιδρύματος – ενός από αυτά που θεώρησε ότι μπορούν να συνεχίσουν να λειτουργούν – ο ούγγρος πρωθυπουργός πρόβαλε μια άλλη θεωρία, που δεν στηρίζεται σε κοινές αξίες ή πολιτικούς στόχους, αλλά στην έννοια της «αποστολής», της οποίας οι ρίζες βρίσκονται στον Χριστιανισμό: «Στην Ευρώπη, για πρώτη φορά έπειτα από πολλούς αιώνες, μουσουλμανικές μάζες έχουν οδηγήσει σε έναν δημογραφικό, πολιτικό και οικονομικό χείμαρρο», σε μια νέα κατάσταση, που απέχει από τα χριστιανικά ιδεώδη, που δημιουργεί διαρκή απελπισία και πεσιμισμό και που δεν μπορεί να δώσει απάντηση στα ερωτήματα και τις αγωνίες των λαών. Αποστολή της Ενωσης, και πάντως σίγουρα των «κεντρο-ευρωπαϊκών» χωρών, είναι να ξαναδώσει νόημα και περιεχόμενο στην αρχική, και γνήσια, «Ευρώπη». Ο Ορμπαν παρακάμπτει πλήρως την πολιτική και το δίκαιο και αντιπαραθέτει την «ανοιχτή κοινωνία» των δυτικών χωρών με τον αποστολικό ζήλο των ανατολικών χωρών. Μπορεί, με βάση αυτή την κατασκευή, να συνεχίσει να μιλά για «αξίες», τις δικές του αξίες, και να συνεχίζει να καταπατά την ελευθεροτυπία, τη δικαστική ανεξαρτησία, τα δικαιώματα των μειονοτήτων, που αποτελούν – παρακμασμένες στα μάτια του – «δυτικές αξίες».

Φυσικά αυτή η κατασκευή, όπως και κάθε ανάλογη προσπάθεια να δικαιολογηθούν ενέργειες που αλλιώς θα ήταν από όλους καταδικαστέες (τη στιγμή που τα έλεγε αυτά ο ούγγρος πρωθυπουργός εκκρεμούσαν εις βάρος της χώρας του πολλές προσφυγές της Ενωσης για επανειλημμένες παραβιάσεις θεμελιωδών δικαιωμάτων), έχει κάτι το τεχνητό, και βεβιασμένο, που διόλου δεν εγγυάται ότι θα πέσουν όλοι στην παγίδα της. Ομως το ζήτημα των αξιών και των αντιλήψεων τέθηκε και παραμένει. Και οδηγεί στο εντελώς πολιτικό δίλημμα αν μπορεί να υπάρξει συνεννόηση, πόσω μάλλον συνεργασία, με κάποιον που υπονομεύει έτσι τα θεμέλια του κοινού «σπιτιού».

Ο Κώστας Μποτόπουλος είναι συνταγματολόγος