«Τυφώνας Τραμπ» σαρώνει τον κόσμο – Ακροδεξιά, αυταρχισμός και άκρατος λαϊκισμός

Είναι νοσταλγός της στρατιωτικής δικτατορίας, σεξιστής, οπαδός των βασανιστηρίων. Στοχοποιεί τους ομοφυλόφιλους και καθαγιάζει τη βία προς τις γυναίκες. Είναι θρησκόληπτος και ρατσιστής. Είναι ταυτόχρονα ένας ακραίος νεοφιλελεύθερος που θέλει να ακυρώσει τις όποιες κοινωνικές παροχές είχαν δώσει οι προηγούμενες κυβερνήσεις στους φτωχούς, να βγάλει τη χώρα του από τις συμφωνίες για την κλιματική αλλαγή και να καταστρέψει μεγάλο μέρος του τροπικού δάσους του Αμαζονίου, δηλαδή έναν από τους βασικούς μηχανισμούς που έχουμε για τον απορρόφηση διοξειδίου του άνθρακα, του βασικού «αερίου του θερμοκηπίου», από την ατμόσφαιρα.

Κι όμως ο Ζαΐρ Μπολσονάρο είναι πλέον ο πρόεδρος της 5ης σε έκταση χώρας στον κόσμο και της έκτης σε πληθυσμό και για πολλούς η εκλογή του σηματοδοτεί μια ριζική αλλαγή κατεύθυνσης όχι μόνο στην Λατινική Αμερική αλλά και παγκοσμίως.

Μετά την εκλογή Μάκρι στην Αργεντινή είναι το δεύτερο βήμα αντιστροφής της «ροζ παλίρροιας», όπως είχε αποκληθεί το κύμα εκλογής κεντροαριστερών και αριστερών κυβερνήσεων στη Λατινική Αμερική.

Η εκλογή του στηρίχτηκε στις βαθιές διαιρέσεις της βραζιλιάνικης κοινωνίας και την εχθρότητα μεγάλου τμήματος των «μεσαίων τάξεων» προς τα πληβειακά στρώματα αλλά και πάτησε πάνω στο ιδιότυπο πολιτικό και δικαστικό πραξικόπημα που οδήγησε στην παραπομπή και καθαίρεση της Ντίλμα Ρούσεφ από την προεδρία.

Ο Ζαΐρ Μπολσονάρο θυμίζει σε αρκετά πράγματα τον Ντόναλντη Τραμπ, όχι μόνο ως προς το μίγμα ακροδεξιάς πολιτικής, ρατσισμού, ακραίου νεοφιλευθερισμού και εχθρότητας προς την περιβαλλοντική νομοθεσία, αλλά και στη χρήση ενός έντονα λαϊκιστικού λόγου που δεν φοβάται αλλά αντίθετα εργαλειοποιεί τις φραστικές ακρότητες και την περιφρόνηση της «πολιτικής ορθότητας».

Βέβαια, διαφέρει σε ένα πράγμα από τον αμερικανό ομόλογό του, καθώς στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του υπήρξε όχι ιδιαίτερα πετυχημένος. Άλλωστε, ακόμη και η εκλογή του στηρίχτηκε σε μεγάλο βαθμό στη φυλάκιση και τον αποκλεισμό από την εκλογική διαδικασία του πρώην προέδρου Λούλα, που έδειχνε να είναι το φαβορί για την προεδρική κούρσα.

Αυταρχικός νεοφιλελευθερισμός

Ωστόσο, είναι σαφές ότι παρά τις μεγάλες διαφορές ανάμεσα στις χώρες τους, ο Τραμπ και ο Μπολσονάρο εντάσσονται σε μια τάση που με διάφορες παραλλαγές τη βλέπουμε διεθνώς, δηλαδή την εμφάνιση πολιτικών που διαλέγουν μια λαϊκιστική ρητορεία, συχνά αυτοπροβαλλόμενη ως «αντισυμβατική», συνδυασμένη με έντονα ρατσιστικά, εθνικιστικά και συντηρητικά στοιχεία, αλλά και πλήρη σεβασμό σε μια νεοφιλελεύθερη ορθοδοξία. Ειδικά το τελευταίο στοιχείο τους κάνει και ιδιαίτερα δημοφιλείς ανάμεσα στις οικονομικές ελίτ.

Το μίγμα αυταρχισμού, εθνικισμού και νεοφιλελευθερισμού ούτως ή άλλως εδώ και χρόνια έχει αρχίσει να αναδύεται σε ισχυρό ρεύμα παγκοσμίως. Χαρακτηριστικό παράδειγμα εδώ η Ινδία υπό τον πρωθυπουργό Ναρέντρα Μόντι.

Όμως, και στην Ευρώπη τα σημάδια είναι αρκετά. Ο Βίκτορ Όρμπαν μπορεί να περιορίζει την ελευθερία του Τύπου ή να μην έχει πρόβλημα με ένα κλίμα αντισημιτισμού, όμως την ίδια στιγμή θεωρείται ένας από τους πιο φιλικούς προς τις ξένες επενδύσεις κυβερνήτες και η κυβέρνησή υιοθετεί μέτρα όπως η μείωση των ήδη χαμηλών εταιρικών φόρων.

Στην Ιταλία όπου έχουμε την πολιτική συγκατοίκηση ανάμεσα στο Κίνημα των 5 Αστεριών και της ανοιχτά ακροδεξιάς Λέγκας του Ματέο Σαλβίνι, επικεντρώνουμε συχνά στην κόντρα με την Κομισιόν για τα ελλείμματα, θεωρώντας ότι είναι μια κυβέρνηση που αμφισβητεί τη δημοσιονομική πειθαρχία ή αναζητά ένα πιο «κοινωνικό» προφίλ. Ωστόσο, έχει σημασία ότι πέραν αυτών στο πολιτικό πρόγραμμα της ιταλικής κυβέρνηση συναντάμε τόσο την έμφαση στην αντιμεταναστευτική και αντιπροσφυγική πολιτική, το σήμα κατατεθέν της ακροδεξιάς στην Ευρώπη, όσο και μέτρα όπως η δραστική μείωση των φόρων.

Ακόμη και στη Γαλλία όπου η Μαρίν Λε Πεν, ηγέτιδα του Εθνικού Συναγερμού (όπως λέγεται πλέον το Εθνικό Μέτωπο) είχε υιοθετήσει πλάι στην κλασική ξενόφοβη και αυταρχική ρητορική και έναν υποτίθεται «αντινεοφιλελεύθερο» τόνο, στην πραγματικότητα οι τοποθετήσεις της γίνονται όλο και πιο φιλικές προς τις απόψεις των επιχειρήσεων και των εργοδοτικών ενώσεων.

Αντίστοιχα, στη Γερμανία η ανερχόμενη ακροδεξιά Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD) πέραν της επικέντρωσης στο μεταναστευτικό έχει ένα κλασικό νεοφιλελεύθερο πρόγραμμα.

Η κρίση των παραδοσιακών κομμάτων του κέντρου

Η άνοδος τέτοιων ρευμάτων δεν θα μπορούσε να είχε υπάρξει χωρίς την παράλληλη κρίση των παραδοσιακών «συστημικών» κομμάτων.

Από διαφορετικές αφετηρίες, τα κεντροδεξιά και κεντροαριστερά κόμματα που κυριάρχησαν στην πολιτική ζωή των χωρών τους δείχνουν σημάδια απώλειας δυναμικής καις την περίπτωση ορισμένων σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων και βαθιάς κρίσης.

Ταυτισμένα με τη φθορά από την συνεχή κρατική διαχείριση, εισπράττουν ταυτόχρονα το πολιτικό κόστος από την υποχώρηση του κοινωνικού κράτους αλλά και μια γενικευμένη αίσθηση «απόστασης» από τους πολίτες, «κατεστημένου», «περιστρεφόμενων θυρών» ανάμεσα σε κράτος και επιχειρήσεις και συχνά διαφθοράς. Ο τρόπος που πλήρωσε αυτή την εικόνα «υποψήφιας των διαδρόμων της Ουάσιγκτον» σε ορισμένες κρίσιμες κατηγορίες ψηφοφόρων η Χίλαρι Κλίντον ήταν από αυτή την άποψη χαρακτηριστικός.

Στο βαθμό που με ελάχιστες εξαιρέσεις (όπως ο Τζέρεμι Κόρμπιν ή ο Μπέρνι Σάντερς) δεν εμφανίζονται δυναμικές προτάσεις που να διεκδικούν αυτή η δυσαρέσκεια να εκπροσωπηθεί από προοδευτικές ή ριζοσπαστικές πολιτικές και καθώς οι προτάσεις τύπου Μακρόν για ένα «νέο Κέντρο» δεν αποδεικνύονται ιδιαίτερα αποτελεσματικές, το κενό έρχεται να καλύψει το συγκεκριμένο υβρίδιο νεοφιλελεύθερισμού, αυταρχισμού και ξενοφοβίας, στις διάφορες επιλογές του.

Με την οικονομική πολιτική να εξασφαλίζει την αναγκαία στήριξη από μερίδες του κόσμου των επιχειρήσεων, η ρητορική του συντηρητισμού και του φόβου έρχεται να εξασφαλίσει ένα βαθμό συσπείρωσης ενός εκλογικού σώματος ταυτόχρονα δυσαρεστημένου και φοβικού.

Συμβάλλει σε αυτό και η αποπτώχευση της δημόσιας σφαίρας, που σε ορισμένες περιπτώσεις αγγίζει τα όρια της πολιτισμικής κρίσης, οδηγώντας σε φαινόμενα εκτεταμένης απήχησης όχι μόνο σεξιστικών ή ρατσιστικών απόψεων αλλά ενίοτε και ανορθολογισμού (η συσχέτιση ακροδεξιάς και αντιεμβολιαστικού κινήματος είναι πολύ ενδεικτική από αυτή την άποψη).

Την ίδια ώρα η μέχρι τώρα προσπάθεια των παραδοσιακών κομμάτων να υφαρπάξουν ένα μέρος από την απήχηση τέτοιων απόψεων με την υιοθέτηση των πολιτικών τους προτάσεων, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα την όλο και πιο αυστηρή αντιπροσφυγική πολιτική της ΕΕ, μάλλον ενισχύει παρά περιορίζει την απήχησή τους, εφόσον τους δίνει νομιμοποίηση και ουσιαστικά εξασφαλίζει την ένταξή τους στο πολιτικό mainstream.

Η ενεργή πολιτική κρίση

Όλα αυτά συγκεφαλαιώνουν και μια ενεργή πολιτική κρίση συχνά ανομολόγητη. Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 2007-8, στην πραγματικότητα κρίση ενός ολόκληρου κοινωνικού υποδείγματος, δεν έχει αποτελέσει μέχρι τώρα τον καταλύτη ενός ανάλογου πολιτικού μετασχηματισμού.

Όπως στην οικονομία διάχυτη είναι η αίσθηση ότι ακολουθούνται οι ίδιες επιλογές που οδήγησαν στην κρίση, έτσι και στην πολιτική δεν υπήρξαν εκείνες οι στρατηγικές μετατοπίσεις που θα απαντούσαν στα διευρυμένα αιτήματα δημοκρατίας, δικαιοσύνης και λογοδοσίας που αναδύθηκαν και αναδύονται με ποικίλους τρόπους.

Σε μια περίοδο κρίσης επόμενο να είναι να αναδύονται φαινόμενα που την αντανακλούν. Συχνά στην πιο αποκρουστική μορφή της.