Οι εκκλησίες του Ηρακλείου

ΔΗΜΟΣ ΑΓΙΑΣ ΒΑΡΒΑΡΑΣ

Ι. Ναός Αγίας Βαρβάρας
Στο βόρειο άκρο της Αγίας Βαρβάρας βρίσκεται η μονόχωρη εκκλησία του Προφήτη Ηλία. Είναι κτισμένη σε έναν ογκόλιθο, ο οποίος θεωρείται το γεωγραφικό κέντρο της Κρήτης.
Ι. Ναός Αγίου Θωμά
Στον Αγιο Θωμά βρίσκεται η παλιά ομώνυμη βασιλική εκκλησία (από την οποία πήρε το όνομά του το χωριό) με τρία κλίτη και τρούλο. Το βόρειο κλίτος είναι αφιερωμένο στον Αγιο Νικόλαο, το κεντρικό στον Αγιο Θωμά και το νότιο στον Αγιο Χαράλαμπο. Στην εκκλησία υπάρχουν ακόμη υπολείμματα τοιχογραφιών. Αξίζει επίσης να επισκεφθείτε την εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, με παλιές τοιχογραφίες και εκείνη του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, με αρχαϊκές τοιχογραφίες του 12ου αιώνα.
Ι. Ναός Αγίου Πέτρου και Παύλου
Στα Ανω Μούλια θα βρείτε την εκκλησία των Αγίων Πέτρου και Παύλου, του 10ου αιώνα.
Ι. Ναοί Κοιμήσεως της Θεοτόκου και του Αγίου Γεωργίου
Στον οικισμό Λαράνι συναντάμε την εκκλησία της πολιούχου Κοίμησης της Θεοτόκου και του Αγίου Γεωργίου, που είχε μετατραπεί σε τζαμί από τους Τούρκους.

ΔΗΜΟΣ ΑΡΚΑΛΟΧΩΡΙΟΥ

Ι. Ναός Μιχαήλ Αρχαγγέλου
Στο νεκροταφείο του Αρκαλοχωρίου βρίσκεται η βυζαντινή σταυρεπίστεγη εκκλησία του Μιχαήλ Αρχάγγελου, με κύριο χαρακτηριστικό το γεγονός ότι το κάθετο κλίτος της είναι υψηλότερο από το κύριο. Η διακόσμηση της εκκλησίας συμπεριλαμβάνει καμάρες με κολόνες και τοιχογραφίες του 14ου και του 15ου αιώνα που ανήκουν στην τεχνοτροπία της Κρητικής Σχολής, ενώ στον εξωτερικό της τοίχο υπάρχει ασυνήθιστη ανάγλυφη παράσταση πεπονιού.
Ι. Ναός Προφήτη Ηλία
Σε μικρή απόσταση από το Αρκαλοχώρι βρίσκεται το ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία, κτισμένο στην κορυφή του ομώνυμου λόφου κοντά στο σπήλαιο Αρκαλοχωρίου, σημαντικό λατρευτικό κέντρο της μινωικής εποχής.
Ι. Ναοί Σωτήρα Χριστού και Παναγίας
Στο κέντρο του οικισμού Μικρή Επισκοπή, σε απόσταση περίπου 1χλμ. βόρεια του χωματόδρομου από τα Πάρτιρα, υπάρχουν τα ερείπια της επισκοπικής εκκλησίας του Σωτήρα Χριστού, η οποία χρονολογείται από την εποχή της Ενετοκρατίας, όταν ο οικισμός ήταν η έδρα της επισκοπής Αρκαδίας. Ο ναός είχε σταυροειδή αρχιτεκτονική με θόλο στο κέντρο του. Σήμερα σώζονται τμήματα των τείχων του, κολόνες με κιονόκρανα στο εσωτερικό της εκκλησίας και ένας νάρθηκας με θόλο κατασκευασμένο από τούβλα, αλλά οι τοιχογραφίες που διακοσμούσαν το εσωτερικό της έχουν καταστραφεί ολοσχερώς. Δίπλα στα ερείπια του επισκοπικού ναού είναι κτισμένη μονόκλιτη εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγία.
Ι. Ναοί Αγίας Άννας και Αγίου Νικολάου
Στο χωριό Δραπέτι της κοινότητας Γαρίπα υπάρχει δίκλιτη, βυζαντινή εκκλησία αφιερωμένη στην Αγία Αννα και τον Αγιο Νικόλαο με τοιχογραφίες του 15ου αιώνα. Το Δραπέτι απέχει 11χλμ. νοτιοδυτικά από το Αρκαλοχώρι ακολουθώντας τη διαδρομή προς Καστελλιανά.

ΔΗΜΟΣ ΑΣΤΕΡΟΥΣΙΩΝ
Πύργος
Ι. Ναοί Αγίων Γεωργίου και Κωνσταντίνου
Στο κέντρο του χωριού Πύργος βρίσκεται η βυζαντινή εκκλησία των Αγίων Γεωργίου και Κωνσταντίνου, στην οποία υπάρχουν μερικές πολύ καλά διατηρημένες τοιχογραφίες, αλλά και παλιές επιγραφές του 1314. Σημαντικές είναι οι τοιχογραφίες που βρίσκονται στο νότιο κλίτος του ναού, όπου παρουσιάζονται γεγονότα από τη ζωή του Βυζαντινού Αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, καθώς και σκηνές από τη μάχη στη γέφυρα Μίλβια. Ο ιερός Ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα είναι ο πολιούχος ναός του Πύργου.

Χάρακας
Ι. Ναοί του Αφέντη Χριστού, της Αγίας Παρασκευής και του Αγίου Ιωάννη
Από την ανατολική πλευρά του απότομου βράχου που έδωσε το όνομά του στο χωριό Χάρακα, ένα μικρό μονοπάτι οδηγεί στο βυζαντινό Ναό του Αφέντη Χριστού, κτίσμα του 13ου αιώνα. Στο χωριό υπάρχουν επίσης οι εκκλησίες της Αγίας Παρασκευής και του Αγίου Ιωάννη, και οι δύο κτίσματα του 13ου αιώνα.

Πραιτώρια
Ι. Ναός του Μιχαήλ Αρχαγγέλου
Ξεχωριστή σημασία για το χωριό Πραιτώρια έχει ο ιερός Ναός του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, που χρονολογείται από το 13ο αιώνα.

Καλύβια
Ι. Ναός Παναγίας
Στο αρχαίο χωριό Λουτρά του οικισμού Νεοχωρίου υπάρχουν ερείπια της βυζαντινής εκκλησίας της Παναγίας.

Παρανύμφοι
Ι. Ναός Αποστόλου Παύλου
Στο χωριό Παράνυμφοι, ο Ναός του Αποστόλου Παύλου, όπου διατηρούνται αρχαίες τοιχογραφίες. Υπάρχουν επίσης οι εκκλησίες της Αγίας Πελαγίας και του Αγίου Ανδρέα.

Εθιά
Ι. Ναοί Ζωοδόχου Πηγής, Αγίου Ιωάννη, Προφήτη Ηλία
Οι εκκλησίες που παρουσιάζον ενδιαφέρον είναι της Ζωοδόχου Πηγής, του Αγίου Ιωάννη και του Προφήτη Ηλία, πολιούχου της περιοχής.

Τεφέλι
Ι. Ναός Αγίου Ιωάννη
Ο ιερός Ναός του πολιούχου Αγίου Ιωάννη είναι η εκκλησία που μπορεί κανείς να επισκεφθεί στο Τεφέλι.

Μεσοχώριο
Ι. Ναοί Αγίου Σπυρίδωνα, Κοίμησης της Θεοτόκου, Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι εκκλησίες του Αγίου Σπυρίδωνα, κτίσμα του 16ου αιώνα, της Κοίμησης της Θεοτόκου, κτίσμα του 15ου αιώνα, και του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, πολιούχου αγίου.

ΔΗΜΟΣ ΓΑΖΙΟΥ
Ι. Ναοί Ευαγγελισμού, Αγίου Γεωργίου
Στα Καλέσσια βρίσκονται η εκκλησία του Ευαγγελισμού, χαρακτηριστικό δείγμα της ενετοκρατούμενης Κρήτης του 13ου αιώνα, και η εκκλησία του Αϊ-Γιώργη, πετρόχτιστη σε ρυθμό βασιλικής, που χρονολογείται από το 1300.
Ι. Ναός Παναγίας
Ο Ναός της Παναγίας (τα εισόδια της Θεοτόκου) στο Φόδελε, βυζαντινού ρυθμού, και είναι κτισμένη πάνω στα ερείπια παλιότερης τρίκλιτης βυζαντινού ρυθμού εκκλησίας του 17ου αιώνα. Εχει το τυπικό σταυροειδές σχήμα των βυζαντινών εκκλησιών. Ενας θόλος με παράθυρα βρίσκεται στην κορυφή, ενώ τα παράθυρα στο πλάι του ναού είναι διακοσμημένα με καμάρες. Υπάρχουν αρκετές τοιχογραφίες και μία μαρμάρινη παράσταση με ζώα. Οπως λέγεται, από τη μικρή αυτή εκκλησία του 11ου αιώνα ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος πήρε το ερέθισμα για να ασχοληθεί με την αγιογραφία.
Ι. Ναός Ευαγγελισμού της Θεοτόκου
Στην περιοχή Καστροκεφάλα του οικισμού της Ροδιάς, βρίσκεται ο ιερός Ναός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, στον οποίο υπάρχει θύρωμα του 1553 με οικόσημο, πιθανόν της οικογένειας Καλλέργη.
Ι. Ναός Αγίας Πελαγίας
Από το 1300 μ.Χ. χρονολογείται ο Ναός της Αγίας Πελαγίας στην Αχλάδα, που ανήκει στο Μοναστήρι των Σαββαθιανών.
Ι. Ναός Παναγίας Φλασκιανής
Στην παραλία της Αχλάδας, στα όρια με τη Ροδιά βρίσκεται η εκκλησία της Παναγιάς της Φλασκιανής.
Ι. Ναός Αγίων Γεωργίου και Ιωάννου
Ξεκινώντας από το Καβροχώρι και ακολουθώντας τις όχθες του Γαζηνού ποταμού, φτάνει κανείς στο ξωκλήσι των Αγίων Γεωργίου και Ιωάννου. Η εκκλησία κτίστηκε επί Τουρκοκρατίας και το ξύλινο τέμπλο της είναι όλο σκαλισμένο στο χέρι.

ΔΗΜΟΣ ΓΟΡΓΟΛΑΙΝΗΣ
Ι. Ναός Αγίου Μύρωνα
Η σταυροειδής εκκλησία του Αγίου Μύρωνα, στο ομώνυμο χωριό, είναι κτισμένη στην τοποθεσία πρωτοχριστιανικής βασιλικής και χρονολογείται από τη Β Βυζαντινή περίοδο. Ανήκει στην κατηγορία των τρίκλιτων βασιλικών με τρούλο και εξωτερικές καμάρες. Ο τρούλος επικάθεται σε κυλινδρικό δόμημα με οκτώ παράθυρα, των οποίων οι καμάρες στηρίζονται σε ισάριθμες μικρές κολόνες. Αναπαλαιώθηκε πρόσφατα, ενώ στο εσωτερικό της υπάρχουν αξιόλογες τοιχογραφίες.
Ι. Ναοί Παναγίας, Αγίου Ιωάννη, Αγίου Γεωργίου Μεσσαμπελίτη
Στο κέντρο του χωριού Πυργού, 1χλμ. νότια του Αγίου Μύρωνα ή 19χλμ. νοτιοδυτικά από το Ηράκλειο, βρίσκεται η βυζαντινή εκκλησία της Παναγίας, κτισμένη σε συμμετρικό σταυροειδή ρυθμό με τρούλο. Η εκκλησία κάηκε το 1866 από τους Τούρκους και ανακαινίστηκε σε μεταγενέστερη εποχή. Στον οικισμό βρίσκονται επίσης η μονόχωρη εκκλησία του Αγίου Ιωάννη, με έμβλημα των Φραγκισκανών και χρονολογία ανέγερσης το 1601, και ο Ναός του Αγίου Γεωργίου Μεσσαμπελίτη, στην αυλή του οποίου σώζονται παλιά πατητήρια σταφυλιών και πήλινοι αγωγοί που διοχέτευαν το μούστο στις κρασαποθήκες.
Ι. Ναός Ζωοδόχου Πηγής
Σε μικρή απόσταση από την Πυργού, ακολουθώντας τη διαδρομή προς Ασίτες, είναι κτισμένη η εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής, με θέα προς την κοιλάδα από τη μία πλευρά και προς τα βουνά από την άλλη. Αρχικά εντασσόταν στη Μονή Γοργολαΐνης και πρέπει να ανήκε στις τρίκλιτες βασιλικές, σήμερα όμως αποτελείται μόνο από δύο κλίτη. Η ιδιαιτερότητα που τη διακρίνει είναι η πέτρινη ανάγλυφη διακόσμηση γύρω από την εξώθυρά της. Στον περίβολο της εκκλησίας βρέθηκαν ένας παλαιός μύλος και ένα πιεστήριο σταφυλιών για την παραγωγή οίνου.
Ι. Ναοί Αγίου Αντωνίου, Αγίου Γεωργίου του Χωστού, Αγίας Παρασκευής, Μεταμορφώσεως, Κοιμήσεως της Θεοτόκου, Αγίας Τριάδος
Στον οικισμό Κάτω Ασιτών βρίσκονται οι εκκλησίες του Αγίου Αντωνίου, που χρονολογείται το 17ο αιώνα, του Αγίου Γεωργίου του Χωστού, καθώς και ο ναός της Αγίας Παρασκευής, πολιούχου και προστάτιδος του χωριού, ο οποίος κτίστηκε το 1700. Επίσης, υπάρχουν η εκκλησία της Μεταμορφώσεως και Κοιμήσεως της Θεοτόκου των μέσων του 19ου αιώνα, και ο σύγχρονος ναός της Αγίας Τριάδος, ο οποίος θεμελιώθηκε το 1963 και εγκαινιάστηκε το 1982. Ο τελευταίος συμπεριλαμβάνει δύο κλίτη, αφιερωμένα αντίστοιχα στους Αγίους Δημήτριο και Τίτο.
Ι. Ναός Αγίου Αντωνίου
Σε μικρή απόσταση από το χωριό Ανω Ασιτών υπάρχει το μικρό βυζαντινό εκκλησάκι του Αγίου Αντωνίου, κτισμένο στο ομώνυμο φαράγγι σε θέση φυσικού κάλλους.
Ι. Ναός Μιχαήλ Αρχάγγελο
Στην τοποθεσία του -εγκαταλελειμμένου πλέον- οικισμού Βλαχιανά, στα ανατολικά του χωριού Ανω Ασίτες, βρίσκεται δίκλιτη βυζαντινή εκκλησία αφιερωμένη στο Μιχαήλ Αρχάγγελο, κτισμένη σε ύψωμα με θέα προς την κοιλάδα. Ο ναός παρουσιάζει ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική, με κυκλικές διακοσμήσεις στην πρόσοψή του και ένα ασυνήθιστο πίσω παράθυρο.

ΔΗΜΟΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ
Μητροπολιτικός Ναός Αγίου Μηνά
Το 1862 τοποθετήθηκε ο θεμέλιος λίθος και ξεκίνησε η ανέγερση ενός από τους πλέον μεγαλοπρεπείς ναούς της Ελλάδας. Η Κρητική Επανάσταση το 1866 ανέστειλε τις εργασίες, οι οποίες ξανάρχισαν το 1883 για να ολοκληρωθούν το 1895. Βρίσκεται στην πλατεία Αγίας Αικατερίνης και έχει σχήμα σταυρού με τρούλο. Στη δυτική πλευρά του ναού βρίσκεται η παλαιότερη μικρή εκκλησία του Αγίου Μηνά.
Ι. Ναός Αγίου Μάρκου
Κτίστηκε από τους Βενετούς το 1303 στην πλατεία Λιονταριών και απέναντι από το ανάκτορο του εκάστοτε δούκα του Βασιλείου της Κρήτης προς τιμήν του προστάτη τους, Αγίου Μάρκου. Αργότερα, οι Τούρκοι κατέστρεψαν τις τοιχογραφίες και τους χριστιανικούς τάφους και μετέτρεψαν το ναό σε τζαμί, που ονομάστηκε Τζαμί του Αχλμέτ Πασά.
Το 1956 άρχισε η αποκατάστασή του και επανέκτησε την πρώτη του μορφή. Σήμερα στο μνημείο στεγάζεται η Δημοτική Πινακοθήκη και ο χώρος χρησιμοποιείται ως αίθουσα διαλέξεων και εκθέσεων. Στο εσωτερικό υπάρχουν η βενετσιάνικη πύλη του ανακτόρου Ittar και αντίγραφα βυζαντινών τοιχογραφιών του 13ου και του 14ου αιώνα.
Ι. Ναός Αγίου Τίτου
Κατασκευάστηκε από τους Βυζαντινούς, όταν η έδρα της επισκοπής μεταφέρθηκε από τη Γόρτυνα στο Χάνδακα. Στη συνέχεια ο ναός καταστράφηκε από σεισμούς και πυρκαγιά, για να ξανακτιστεί σχεδόν από την αρχή το 1557. Επί Τουρκοκρατίας μετατρέπεται σε τζαμί και το 1856 καταστρέφεται πάλι από σεισμό. Κτίζεται και πάλι και μετά την αποχώρηση των Τούρκων επισκευάζεται και αφιερώνεται άλλη μια στον Αγιο Τίτο. Σήμερα είναι τόπος λατρείας, όπου φυλάσσονται τα λείψανα του Αγίου Τίτου, της Αγίας Λουκίας, του Αγίου Μαρτίνου και του Αγίου Στεφάνου. Βρίσκεται στην οδό 25ης Αυγούστου.
Ι. Ναός Αγίου Πέτρου και Παύλου
Κτίστηκε από τους Βενετούς, κατά τα πρώτα χρόνια της κυριαρχίας τους, στη μέση περίπου του θαλάσσιου τείχους, στη σημερινή Λ. Σοφ.Βενιζέλου. Το 1508 υπέστη μεγάλες καταστροφές από σεισμό. Επί Τουρκοκρατίας μετατράπηκε σε τζαμί του Σουλτάν Ιμπραχίμ. Ανασκαφές που έχουν γίνει στο χώρο, έφεραν στο φως ευρήματα εξαιρετικής σημασίας από τη Βυζαντινή αλλά και την Αραβική περίοδο. Εδώ βρισκόταν και η εικόνα της Παναγίας της Μεσοπαντίτισσας, η οποία μετά την πτώση του Ηρακλείου στα χέρια των Τούρκων μεταφέρθηκε στη Βενετία, όπου υπάρχει ακόμα.
Ι. Ναός της Παναγίας των Σταυροφόρων
Βρίσκεται στην οδό Μάρκου Μουσούρου και είναι η λατινική Μονή των Σταυροφόρων, η οποία επί Τουρκοκρατίας έγινε τζαμί με το όνομα Τζαμί του Αγκεμπούτ Πασά.
Ι. Ναός της Παναγίας της Ακρωτηριανής
Το 17ο αιώνα ήταν γυναικείο μοναστήρι, μετόχι της Μονής Τοπλού (Σητείας). Επί Τουρκοκρατίας η μονή κατεδαφίστηκε και στη θέση της οι Τούρκοι έκτισαν στρατώνες. Σήμερα το υπάρχον κτίριο αναστηλώνεται και θα στεγάσει το Βυζαντινό Μουσείο.
Ι. Ναός Αγίου Ματθαίου
Βρίσκεται στην οδό Ταξ. Μαρκοπούλου και κτίστηκε πιθανόν τη δεύτερη βυζαντινή περίοδο. Στην Τουρκοκρατία δόθηκε στους Σιναΐτες καλόγερους, οι οποίοι, σε αντάλλαγμα, παραχώρησαν στους Τούρκους τη Μονή της Αγίας Αικατερίνης, την οποία και μετέτρεψαν σε τζαμί. Σήμερα στο ναό φιλοξενείται συλλογή έργων ζωγραφικής της Κρητικής Σχολής.
Ι. Ναός Αγίου Μηνά και Παντάνασσας
Βρίσκεται νοτιοδυτικά της Μονής της Αγίας Αικατερίνης των Σιναϊτών. Μετά το 1735 ανακαινίζεται και γίνεται ο νέος Μητροπολιτικός Ναός και κέντρο των ορθοδόξων χριστιανών της τουρκοκρατούμενης πόλης. Εχει δύο κλίτη, εκ των οποίων το βόρειο είναι αφιερωμένο στην Παναγία την Παντάνασσα, και το νότιο στον Αγιο Μηνά. Από τα κειμήλια του ναού τα πρισσότερα έχουν χαθεί, ενώ ελάχιστα ανήκουν στη συλλογή του Μουσείου της Αγίας Αικατερίνης. Οι εικόνες που σώζονται έχουν μεγάλη καλλιτεχνική αξία και είναι έργα Κρητών αγιογράφων του 18ου αιώνα.

ΔΗΜΟΣ ΚΑΣΤΕΛΛΙΟΥ
Ι. Ναός Αγίας Φωτεινής και Αγίου Σπυρίδωνα
Στο Καστέλλι υπάρχει βυζαντινή εκκλησία ιδιόρρυθμου σχήματος αφιερωμένη στην Αγία Φωτεινή και στον Αγιο Σπυρίδωνα. Αποτελείται από δύο κλίτη διαφόρων μεγεθών, το μικρότερο από τα οποία έχει θόλο και παρουσιάζει ενδιαφέρουσα εξωτερική διακόσμηση γύρω από τα παράθυρα και την εξώθυρα. Στο κέντρο του Καστελλίου βρίσκεται επίσης η μονόχωρη βυζαντινή εκκλησία του Αφέντη Χριστού.

Ι. Ναός Αγίου Παντελεήμονα
Στον παραδοσιακό οικισμό Μπιτζαριανώ ή Πηγή, 3χλμ. βόρεια από το Καστέλλι, βρίσκεται η βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Παντελεήμονα, μία από τις παλαιότερες της Κρήτης. Στην εξωτερική της διακόσμηση συμπεριλαμβάνονται μαρμάρινα στοιχεία προγενέστερου ρωμαϊκού ή βυζαντινού κτιρίου, καθώς και σταυροί και επιγραφές, ενώ στο εσωτερικό της τα διαχωριστικά τόξα στηρίζονται σε κολόνες με κιονόκρανα και ο μεσημβρινός τοίχος είναι διακοσμημένος με βυζαντινά ανάγλυφα και τοιχογραφίες. Μία από τις κολόνες που στηρίζουν τις καμάρες παρουσιάζει την ιδιομορφία να είναι κατασκευασμένη αποκλειστικά από κιονόκρανα, τοποθετημένα το ένα επάνω στο άλλο. Εικάζεται ότι κατά την αρχαιότητα στη θέση του σημερινού ναού λειτουργούσε ασκληπιείο.
Ι. Ναός Αγίου Γεωργίου του Κεφαλιώτη
Σε μικρή απόσταση από τον οικισμό Αμαριανό, 6χλμ. νοτιοανατολικά από το Καστέλλι, βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του Κεφαλιώτη με καλοσυντηρημένες τοιχογραφίες.
Ι. Ναός Μιχαήλ Αρχαγγέλου
Στο χωριό Γεράκι, 8χλμ. νοτιοανατολικά από το Καστέλλι, υπάρχει η βυζαντινή εκκλησία του Μιχαήλ Αρχαγγέλου όπου, εκτός από αξιόλογες τοιχογραφίες, υπάρχουν και κινητές εικόνες του αγιογράφου Σέπη από τη μονή Καρδιώτισσας.
Ι. Ναός Ευαγγελισμού
Σε απόσταση 5χλμ. νοτιοδυτικά από το Καστέλλι βρίσκεται η σταυροειδής βυζαντινή εκκλησία του Ευαγγελισμού, από την οποία πήρε και το όνομά του το χωριό. Είναι κτισμένη με ιδιόρρυθμο αρχιτεκτονικό ρυθμό, καθώς το κάθετο κλίτος της είναι υψηλότερο από το κεντρικό. Στο Ναό του Ευαγγελισμού υπάρχουν ασυνήθιστες τοιχογραφίες, μεταξύ των οποίων και σκηνή που αναπαριστά τον Αδάμ και την Εύα στον παράδεισο.
Ι. Ναοί Τιμίου Σταυρού και Αγίου Γεωργίου
Στον αρχαιολογικό χώρο της αρχαίας Λυττού, στην κορυφή του λόφου, υπάρχουν δύο βυζαντινές εκκλησίες. Ο μονόχωρος ναός του Τιμίου Σταυρού είναι κτισμένος στη θέση μεγάλης παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 5ου αιώνα δίπλα στην αρχαία αγορά, ενώ στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου υπάρχουν αξιόλογες τοιχογραφίες, καθώς και κτητορική επιγραφή με τη χρονολογία ΖΩΘΚ, δηλαδή 1321.
Ι. Ναός Εισοδίων της Θεοτόκου
Η μονόχωρη, ορθογώνια βυζαντινή εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτόκου στον οικισμό Σκλαβεροχώρι περιέχει σημαντικές, καλοδιατηρημένες τοιχογραφίες του 15ου και του 16ου αιώνα.
Ι. Ναός Αγίου Ιωάννη
Σε απόσταση 2χλμ. νότια από το Καστέλλι, στον οικισμό Λιλιανό, βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη, τρίκλιτη βασιλική κτισμένη με υλικά προγενέστερων ναών. Τα κλίτη διαχωρίζονται με καμάρες που στηρίζονται σε κολόνες με κιονόκρανα ιωνικού ρυθμού. Η ανέγερσή της χρονολογείται από τον 7ο ή τον 8ο αιώνα, πιθανότατα στην τοποθεσία παλαιότερης εκκλησίας, όπως φαίνονται να μαρτυρούν η μικρή σκάλα και μία κολόνα που βρίσκονται στο εσωτερικό της. Πρόκειται για μία από τις τελευταίες εκκλησίες της Κρήτης που κτίστηκαν σε ρυθμό τρίκλιτης βασιλικής.

ΔΗΜΟΣ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ
Ιερός Ναός Αγίας Ζώνης
Στο χωριό Αγιές Παρασκιές υπάρχουν ερειπωμένες οκτώ βυζαντινές εκκλησίες, από τις οποίες ο Ναός της Αγίας Ζώνης περιέχει παλιές εικόνες καθώς και κακοδιατηρημένες τοιχογραφίες.
Ι. Ναός Μεταμορφώσεως του Σωτήρα
Βρίσκεται στο χωριό Κουνάβοι και παρουσιάζει ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική, καθώς στο κέντρο του έχει ένα μεγάλο θόλο περιτριγυρισμένο από τέσσερις μικρότερους που σχηματίζουν σταυρό. Σύμφωνα με την παράδοση, κτίστηκε από πέντε άγαμες αδελφές, η καθεμία από τις οποίες έκτισε έναν τρούλο. Το αρχικό δόμημα χρονολογείται από τα μέσα του 16ου αιώνα, ενώ το καμπαναριό ανεγέρθηκε το 1925. Τα υπολείμματα των οικοδομικών υλικών του ναού (τα χαλίκια) χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου του Αποχαλικιά, καθώς και για την τρίκλιτη εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου.
Ι. Ναός Αγίου Παντελεήμονα
Σε μικρή απόσταση από τους Κουνάβους βρίσκεται το γραφικό παρεκκλήσι του Αγίου Παντελεήμονα, μονόχωρη εκκλησία με διακοσμημένο κυκλικό παράθυρο στο πίσω μέρος.
Ι. Ναοί Σωτήρα, Αγίου Βλάσση και Παναγίας
Στο Αλάγνι υπάρχουν οι βυζαντινές εκκλησίες του Σωτήρα στο κέντρο του χωριού, του Αγίου Βλάσση, όπου υπάρχουν τοιχογραφίες, καθώς και ο ενετικός Ναός της Παναγίας στην έξοδο του οικισμού. Η εκκλησία της Παναγίας έχει ενδιαφέρουσα σταυροειδή αρχιτεκτονική με έναν τρούλο στο κέντρο, ενώ στον περίβολό της βρίσκεται τάφος ιστορικού ενδιαφέροντος.
Ενετική Εκκλησία
Στη θέση Περβολάκια του οικισμού Αστρίτσι ανακαλύφθηκε το 1999 ενετική εκκλησία η οποία αναστηλώνεται.
Ι. Ναός Αγίας Μαρίνας
Στη Ρεματιά Κήπων Αστριτσίου υπάρχει μικρός ναός πλάτους 6,75μ., αφιερωμένος στην Αγία Μαρίνα. Πρόκειται για σταυροειδή εκκλησία με τρούλο του 11ου αιώνα, η οποία καθαρίστηκε το 1999, ενώ από τις αρχές του 2000 άρχισε η σωστική ανασκαφή του μνημείου.
Ι. Ναοί Αγίου Γεωργίου και Παναγίας
Στο δρόμο, που οδηγεί από το χωριό Αστρακοί, στον εγκαταλελειμμένο οικισμό Κάτω Αστρακών, βρίσκονται τα ερείπια βυζαντινής τρίκλιτης βασιλικής αφιερωμένης στον Αγιο Γεώργιο και, σε απόσταση 100 περίπου μέτρων από αυτήν, η εκκλησία της Παναγίας, με μοναδική παράσταση βυζαντινού δικέφαλου αετού πάνω από την εξώθυρά της και τάφο με οικόσημο στο εσωτερικό της.

ΔΗΜΟΣ ΤΕΜΕΝΟΥΣ
Ι. Ναοί Αγίου Νικολάου, Αγίας Παρασκευής, Αγίου Αντωνίου και Παναγίας
Σε μικρή απόσταση από τον Προφήτη Ηλία, στο χώρο του Κανλί Καστέλι, βρίσκονται οι εκκλησίες του Αγίου Νικολάου, της Αγίας Παρασκευής, του Αγίου Αντωνίου, ο οποίος υπήρξε στρατώνας επί Ενετοκρατίας, και της Παναγίας, με προσανατολισμό από Βορρά προς νότο και όχι σύμφωνα με τον ορθόδοξο ανατολικοδυτικό άξονα.
Ι. Ναός Αγίου Ιωάννη
Στον παραδοσιακό οικισμό Ρουκάνι, 11χλμ. νότια από το Κανλί Καστέλλι και 25χλμ. από το Ηράκλειο, βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη, σταυροειδής ναός με κεντρικό θόλο του 10ου αιώνα και μία από τις αρχαιότερες εκκλησίες βυζαντινού ρυθμού στην Κρήτη. Το εξωτερικό της έχει χαρακτηριστικό διάκοσμο με τούβλα γύρω από τις καμάρες και τα παράθυρα, ενώ ένα από τα παράθυρά του χωρίζεται στα δύο από κολόνα με κιονόκρανο.
Ι. Ναός Παναγίας Καρκαδιώτισσας
Στο χωριό Καρκαδιώτισσα υπάρχει η ερειπωμένη εκκλησία της Παναγίας Καρκαδιώτισσας, από την οποία και έλαβε το όνομά του ο οικισμός.

Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ηρακλείου