Ελληνική Επανάσταση: Το φρόνημα του ελευθέρου ανθρώπου

Στο τεύχος του «Ταχυδρόμου» που είχε κυκλοφορήσει την επαύριον του εορτασμού της έναρξης της Ελληνικής Επανάστασης πριν από 53 ολόκληρα χρόνια —στις 26 Μαρτίου 1971—, οι υπεύθυνοι του περιοδικού είχαν ζητήσει από σημαίνουσες προσωπικότητες των γραμμάτων και των τεχνών να καταθέσουν τη δική τους αντίληψη για την κληρονομιά του Εικοσιένα, ενάμιση αιώνα μετά το ξέσπασμα της εθνικοαπελευθερωτικής εξέγερσης των Ελλήνων.

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 26.3.1971, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Σε πέντε βασικά ερωτήματα είχαν κληθεί να απαντήσουν σημαντικοί άνθρωποι του τόπου (ακαδημαϊκοί, καθηγητές, λογοτέχνες, καλλιτέχνες και δημοσιογράφοι). Αυτά ήταν τα εξής:

— Τι οφείλει ο σύγχρονος ελληνισμός στο ’21;

— Η βαθύτερη ουσία του διατηρείται ακόμη, και ποια είναι;

— Μπορούμε να αντλήσουμε από αυτό διδάγματα και αιτήματα, και ποια;

— Ποιες είναι οι λαμπρότερες σελίδες του και ποιες οι σκοτεινές;

— Ποιος νομίζετε ότι ήταν ο πιο αγνός από τους αγωνιστές του;

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 26.3.1971, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ένας εξ όσων εξέφεραν τότε την κρίση τους για το Μέγα Γεγονός, την εθνική παλιγγενεσία, ήταν ο διακεκριμένος μικρασιάτης λογοτέχνης (και μετέπειτα ακαδημαϊκός) Τάσος Αθανασιάδης (1913-2006), ο οποίος είχε δώσει τις ακόλουθες απαντήσεις στα προαναφερθέντα ερωτήματα:

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 26.3.1971, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Στην Επανάσταση του 1821 οφείλουμε ότι μας αποκάλυψε, στην ιδανική του πληρότητα, τον τύπο του αυθεντικού Νεοέλληνα — μιαν άρτια σύνθεση όπου συνοψίζονται αταβιστικά στοιχεία του παγανιστή της κλασικής εποχής και του χριστιανού της βυζαντινής, μαζί με όλη εκείνη την αφανή διεργασία που έγινε μέσα στην ψυχή του από ποικίλες εγγραφές και προσαρμογές στα 400 χρόνια της σκλαβιάς. Αυτός ο τύπος του Ρωμιού, ηρωικός ως την αυτοθυσία, όταν πρόκειται για την ελευθερία του· ωφελιμιστής ως τα ακραία όρια του ατομικισμού, όταν επιδιώκη την πρόοδο στην ιδιωτική ζωή του — απροσδόκητο κράμα από τις πιο αντιφατικές ψυχολογικές ιδιότητες, ονομάζεται Κολοκοτρώνης, Καραϊσκάκης, Παπαφλέσσας, Μακρυγιάννης, Κανάρης, Μιαούλης, Κουντουριώτης και άλλοι. Και αυτούς φέρνουμε σαν αρχετυπική δωρεά στα κύτταρά μας.

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 26.3.1971, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η βαθύτερη ουσία του αγωνιστή του ’21 είναι πως, θέτοντας έμπρακτα τις ηθικές δυνάμεις αντίμαχες στις υλικές, κατόρθωσε, με το να προσφέρη ολοκαύτωμα τον εαυτόν του, να νικήσουν οι πρώτες — για την τιμή του ανθρώπου, για την τιμή του χριστιανισμού. Από τότε, για να κυριαρχή στις εθνικές επιδιώξεις μας το φρόνημα του ελευθέρου ανθρώπου, έχουμε επιτύχει το θαύμα που αποκαλούμε «ελληνική διάρκεια».

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 26.3.1971, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η Επανάσταση του ’21 υψώθηκε σε σύμβολο που το υμνήσανε μεγάλοι ποιητές και οιστρηλάτησε λαούς: να είσαι ελεύθερος, κι όταν ακόμη είσαι πολιορκημένος. Σε μια εποχή όπου κυριαρχούσε η ελέω Θεού μοναρχία, οι αγωνιστές του ’21 στις εθνοσυνελεύσεις τους οραματίζονταν ένα προοδευτικό κράτος — έκφραση του λαού του, με πολίτες χωρίς τίτλους ευγενείας. Αυτή η μορφή κράτους έμεινε και θα είναι πάντα η επιδίωξη κάθε υψηλόφρονα λαού.

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 26.3.1971, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Οι λαμπρότερες σελίδες του ’21 είναι εκείνες που καθαγιάστηκαν με την αυτοθυσία: Μεσολόγγι, Σούλι, Ζάλογγο, πυρπολήσεις ναυαρχίδων, υπερήφανες διακηρύξεις προς τους λαούς της Δύσης — όποιες υλοποίησαν το υψηλό φρόνημα της ελευθερίας. Υπήρξαν, βέβαια, και σκιερές. Όσο, όμως, και να τις γνωρίζουμε, σε στιγμές εγκωμίων οφείλουμε να ατενίζουμε προς τις λαμπρότερες, αφού είμαστε δημιούργημά τους.

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 26.3.1971, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 26.3.1971, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ίσως να μεροληπτώ, γιατί η γοητεία του ανεπανάληπτου κειμένου των «Απομνημονευμάτων» του ύψωσε στην συνείδησή μου τον Μακρυγιάννη ως τον ιδανικότερο τύπο του αγωνιστή. Αν πράγματι ο μεγάλος αυτός πεζογράφος υπήρξε ειλικρινής στην αυτοσκιαγραφία του, τότε οι υμνητές του 1821 —απ’ τον Σολωμό ως τον Ουγκώ— δεν υπήρξανε υπερβολικοί όταν εξαίρανε το ηθικό ανάστημα του Έλληνα πολεμιστή.

*Στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου, η μάχη στα στενά των Δερβενακίων υπό Θεοδώρου Βρυζάκη (Εθνική Πινακοθήκη, Συλλογή Ιδρύματος Ε. Κουτλίδη, «Ο Ταχυδρόμος», 26/3/1971).