Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Η υποχώρηση των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων (Μέρος Β’)

Στον αιγαιακό χώρο, και ειδικότερα στην περιοχή των νησιών του νοτιοανατολικού Αιγαίου, αναπτύχθηκε σταδιακά, κατά τη διάρκεια των τριών τελευταίων προχριστιανικών αιώνων, μια επιχώρια δωρικογενής διάλεκτος, η αποκαλούμενη δωρική κοινή του Αιγαίου. Κύρια χαρακτηριστικά του γλωσσικού αυτού μορφώματος, που βασιζόταν στις εγχώριες δωρικές διαλέκτους, ήταν αφενός η εξαφάνιση ορισμένων τοπικών ιδιομορφιών και αφετέρου η έντονη παρουσία τύπων τής ολοένα και περισσότερο εξαπλούμενης ελληνιστικής κοινής. Οι περισσότερες μαρτυρίες για την ύπαρξη και τη μακρά επιβίωση της δωρικής κοινής του Αιγαίου προέρχονται από τη Ρόδο, τη μείζονα δύναμη της περιοχής στην υπό εξέταση περίοδο. Η τοπική διάλεκτος χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα στις δημόσιες επιγραφές του νησιού καθ’ όλη τη διάρκεια των Ελληνιστικών Χρόνων, ενώ οι πρώτες επιγραφές αποκλειστικά στην ελληνιστική κοινή έκαναν την εμφάνισή τους στους μεταχριστιανικούς χρόνους. Στα υπόλοιπα δωρικά νησιά του νοτιοανατολικού Αιγαίου καταγράφονται αισθητές διαφορές στο βαθμό επιρροής της ελληνιστικής κοινής (π.χ., στην Κάρπαθο και στην Κάσο η διείσδυσή της ήταν πολύ περιορισμένη).

Σε ό,τι έχει να κάνει με την Πελοπόννησο πλην Λακωνίας και Μεσσηνίας, οι ήπιας μορφής δωρικές διάλεκτοι που χρησιμοποιούνταν στην Κορινθία και τη Σικυωνία υποχώρησαν σχετικά γρήγορα υπό την πίεση της ελληνιστικής κοινής, ενώ στην Αχαΐα και στην Αρκαδία αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια του 3ου και του 2ου αιώνα π.Χ. η δωρική κοινή της Αχαϊκής Συμπολιτείας. Η αχαϊκή δωρική κοινή, όπως αλλιώς ονομάζεται, μια δωρικογενής κοινή χωρίς ακραία χαρακτηριστικά, αντικατέστησε στις επίσημες επιγραφές τις δωρικές διαλέκτους της Πελοποννήσου. Στην Αχαΐα ειδικότερα το γλωσσικό αυτό μόρφωμα διατηρήθηκε έως τον 1ο αιώνα π.Χ.

Βεβαίως, εξάπλωση της ελληνιστικής κοινής σημειώθηκε όχι μόνο εντός του δωρικού κόσμου αλλά και σε περιοχές όπου μιλούσαν αιολικές διαλέκτους (Λέσβος και γειτονικές μικρασιατικές ακτές, Θεσσαλία, Βοιωτία). Ωστόσο, οι αιολόφωνες κοινότητες έμειναν πεισματικά προσκολλημένες στις παλαιές τοπικές διαλέκτους τους. Πιο αναλυτικά, η λεσβιακή διάλεκτος συναντάται σε επιγραφές έως τον 1ο αιώνα μ.Χ. Από την άλλη, η θεσσαλική διάλεκτος, όπως φανερώνει ψήφισμα των Λαρισαίων που χρονολογείται περί το 214 π.Χ. (απάντηση προς το μακεδόνα βασιλιά Φίλιππο Ε’), ήταν ακόμα σε χρήση από τους διοικητικούς τουλάχιστον μηχανισμούς στα τέλη του 3ου αιώνα π.Χ. Εξάλλου, οι ομιλητές της βοιωτικής διαλέκτου κάθε άλλο παρά έστερξαν να υιοθετήσουν τύπους της ελληνιστικής κοινής. Το γεγονός αυτό, που αντικατοπτρίζεται στην έλλειψη μεικτών κειμένων (γραμμένων μεν στην ελληνιστική κοινή, αλλά με ίχνη επιρροής της βοιωτικής διαλέκτου), σχετίζεται προφανώς με τις διαρκείς πολιτικές εντάσεις και διαφορές ανάμεσα στη Βοιωτία και την Αττική, που μεταφέρονταν αναπόφευκτα και στο γλωσσικό πεδίο.

Η τελευταία επισήμανσή μας αναφορικά με την υποχώρηση των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων υπό την επίδραση της ελληνιστικής κοινής αφορά την Κύπρο. Εκεί, στα τέλη του 3ου αιώνα π.Χ., όπως σημειώσαμε προ καιρού στο άρθρο μας για την αρκαδοκυπριακή διαλεκτική ομάδα, η κυπριακή διάλεκτος και το κυπριακό συλλαβάριο είχαν περιοριστεί ουσιαστικά στη θρησκευτική σφαίρα. Συνύπαρξη των δύο μορφών της ελληνικής, της κυπριακής διαλέκτου και της ελληνιστικής κοινής, μαρτυρείται σε δίγραφα κείμενα που προέρχονται από το μικρό αγροτικό ιερό του Καφίζιν (νυμφαίο της περιοχής της Αγλαντζιάς, νοτιοανατολικά της Λευκωσίας) και χρονολογούνται στο διάστημα 225-218 π.Χ.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο αρχαιολογικός χώρος της ακρόπολης της Ρόδου, από την οποία προέρχονται οι περισσότερες μαρτυρίες για την ύπαρξη και τη μακρά επιβίωση της δωρικής κοινής του Αιγαίου.

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Η υποχώρηση των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων (Μέρος Α’)