Η αγωνιώδης και γεμάτη παρασκήνιο απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης

Μία από τις κορυφαίες ιστορικές στιγμές των αρχών του 20ου αιώνα για την Ελλάδα, αλλά και τα Βαλκάνια γενικότερα, είναι η ημέρα που εισέρχεται ο ελληνικός στρατός στην, υπό οθωμανική ακόμα κτήση, Θεσσαλονίκη, στις 26 Οκτωβρίου 1912.

Εξελίσσεται ο Α’ Βαλκανικός Πόλεμος που διεξάγει η Ελλάδα, η Βουλγαρία, η Σερβία και Μαυροβούνιο ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.  Ο ελληνικός στρατός προλαβαίνει «στο νήμα» τους συμμάχους Βούλγαρους, μπαίνει πρώτος στην πόλη της Θεσσαλονίκης και την κάνει έτσι μέρος της ελληνικής επικράτειας.

Τις προηγούμενες εβδομάδες έχει υπάρξει η επιτυχής προέλαση του ελληνικού στρατού σε Ήπειρο και Μακεδονία αλλά και μια άνευ προηγουμένου πολυήμερη ένταση μεταξύ του πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου και του διαδόχου και αρχιστράτηγου Κωνσταντίνου.

Ο Βενιζέλος προτάσσει ως κρισιμότατης σημασίας προτεραιότητα την είσοδο του ελληνικού στρατού στη Θεσσαλονίκη, ενώ ο διάδοχος Κωνσταντίνος κρίνει σημαντικότερο τη συνέχιση της ελληνικής προέλασης προς βορρά.

Συγκεκριμένα ο Κωνσταντίνος πίστευε ότι ο ελληνικός στρατός θα έπρεπε να ακολουθήσει τις δυνάμεις των Τούρκων που υποχωρούσαν βόρεια, προς θέσεις που βρίσκονταν οι σερβικές δυνάμεις, και αφού οι δύο συμμαχικοί στρατοί «στραγγάλιζαν» τις τουρκικές δυνάμεις, τότε οι Έλληνες να κατευθυνθούν προς τη Θεσσαλονική.

Ο ιστορικός Γέωργιος Βεντήρης υπήρξε από τους σπουδαιότερους μελετητες της περιόδου 1910 -1920, και με το έργο του «Η Ελλάς του 1910-1920: Ιστορική μελέτη» έδωσε πολύτιμα ιστορικά στοιχεία για τα όσα προηγήθηκαν και όσα ακολούθησαν μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους  1912 – 1913.

Τον Ιανουάριο 1931, το «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ» δημοσιεύει αποσπάσματα του σπουδαίου αυτού ιστορικού έργου.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 23 Ιανουαρίου 1931, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Οι επιστολές Κυβέρνησης – Κωνσταντίνου

«Την 12/25 Οκτωβρίου, ο υπουργός των Εξωτερικών, τηλεγραφών επειγόντως προς τον διάδοχον προσέθετεν αυτολέξει:

«Φρονώ ότι πρέπει, κατά το δυνατόν, να εντείνωμεν ημετέρας ενεργείας ώστε καταληφθή όσον τάχιστα Θεσσαλονίκη και ίνα μη ημετέρα αποτελέσματα έλθωσι πολύ ύστερον από τα αποτελέσματα των συμμάχων.
(Υπογραφή) Λ. Κορομηλάς»»

Είκοσι ώρες αργότερα, η ανησυχία στην Αθήνα και το κυβερνητικό επιτελείο κορυφώνεται.

Ο Κωνσταντίνος λαμβάνει κι άλλο τηλεγράφημα, αυτή τη φορά από τον ίδιο τον Βενιζέλο, που εκτός από την πρωθυπουργία έχει την ευθύνη και του υπουργείου Στρατιωτικών.

«Αναμένω να μοι γνωρίσετε την περαιτέρω διεύθυνσιν, ην θα ακολουθήση η προέλασις του στρατού Θεσσαλίας. Παρακαλώ μόνον να έχετε υπ’ όψιν ότι σπουδαίοι πολιτικοί λόγοι επιβάλλουσι να ευρεθώμεν μίαν ώραν ταχύτερον εις Θεσσαλονίκην.
Υπουργός Στρατιωτικών: Βενιζέλος»

Όπως αναφέρει ο Βεντήρης, η κυβέρνηση είχε διατάξει τον διάδοχον Κωνσταντίνο, ήδη από την ενάρξη του πολέμου, να σπεύση προς τη Θεσσαλονίκην. Τώρα όμως αυτό γινόταν αναγκαίο και για έναν ακόμη λόγο

«Πλην τούτου, [η κυβέρνησις] επληροφορείτο ότι οι Βούλγαροι απέσπασαν εκ Θράκης την μεραρχίαν Ρίλου, 35.000 ανδρών, με την εντολήν να καταλάβη την Θεσσαλονίκην».

Παρ’ όλα ταύτα, ο Κωνσταντίνος ειδοποίησε τον Βενιζέλον ότι:

«Ο στρατός δεν θα οδεύση προς την Θεσσαλονίκη.
Εγώ έχω καθήκον να στραφώ κατά του Μοναστηρίου, εκτός αν μου το απαγορεύσετε».

Ο Βενιζέλος δεν δίστασε:

«Σας το απαγορεύω!»

Δεν αρκέστηκε όμως στο λακωνικό και σαφές αυτό τηλεγράφημα.

«Συγχρόνως διέταξεν τον επιτελάρχην του υπουργείου των Στρατιωτικών, Νίδερ να μεταβή εις Κοζάνην και εκθέση λεπτομερώς προς τον διάδοχον του λόγους, οίτινες απήτουν την άμεσον κατάληψιν της Θεσσαλονίκης».

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 1.11.1960, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η «θανάσιμος» αγωνία του Βενιζέλου

Γράφει σε άρθρο που δημοσιεύται στο «ΒΗΜΑ» της 1ης Νοεμβρίου 1960, ο Πότης Τσιμπιδάρος, Γενικός διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του Ελευθ. Βενιζέλου:

«Την νύκτα της 24 προς 25 Οκτωβρίου, μετά τας ειδήσεις περί βουλγαρικής προελάσεως, ο Πρωθυπουργός κατελήφθη υπό θανασίμου αγωνίας και ξενυχτά εις το υπουργείον των Στρατιωτικών, μια δε ιστορική φωτογραφία της νυκτός εκείνης τον παρουσιάζει ως γηράσαντα εντός ολίγων ωρών.

»Τα μάτια του είναι απλανή, η αγωνία διαχέεται εις την φυσιογνωμίαν του και μη δυνάμενος να επηρεάση άλλως τον Διάδοχον, τηλεφωνεί μετά το μεσονύκτιον εις τον βασιλέα Γεώργιον διαμένοντα εις Γίδα.

Το τηλεφώνημα στον Βασιλιά

»Ο υπασπιστής της υπηρεσίας απαντά ότι ο βασιλεύς εκοιμάτο. Ο Πρωθυπουργός διατάσσει να τον εξυπνήσουν και να του ανακοινώσουν τα επόμενα, με την παράκλησιν όπως τα διαβιβάση εις τον υιόν του, προσθέτων και την πατρικήν του φωνήν:

 “Σας καθιστώ προσωπικώς υπεύθυνον διά την βραδύτητα με την οποίαν διεξάγετε τας επιχειρήσεις, αι οποίαι κινδυνεύουν να φέρουν τους Βουλγάρους πρώτους εις Θεσσαλονίκην”

 »Ο ιστορικός Γ. Βεντήρης γράφει σχετικώς ότι: “O Πρωθυπουργός έδωκε να νοηθή παρά του Βασιλέως ότι θα παρητείτο εάν ο Κωνσταντίνος ενέμενε απειθών εις τας υπευθύνους διαταγάς του”»

Επιτέλους κυκλωτική κίνηση

Ο Βεντήρης περιγράφει τις δραματικές εκείνες ώρες.

«Δυστυχώς και παρά τας εντόνους ταύτας επεμβάσεις του Πρωθυπουργού μόλις την πρωίαν της 26ης Οκτωβρίου ο στρατός διετάχθη να εκτελέση ευρείαν κυκλωτικήν κίνησιν της Θεσσαλονίκης από ανατολών.

»Ενώ τα στρατεύματα ανεπτύσσοντο, οι Ευρωπαίοι πρόξενοι, την 4.30’ του απογεύματος, παρουσιάσθησαν προ του Έλληνος αρχιστρατήγου μετά του στρατηγού Σαδήκ και του προσέφεραν την παράδοσιν της Θεσσαλονίκης εν ονόματι του αρχηγού Ταξίν Πασά.

»Αλλ’ ενώ ο κίνδυνος της βουλγαρικής προελάσεως επεκρέματο ως δαμόκλειιος σπάθη, ο αρχιστράτηγος έθεσεν όρους βαρυτέρους από τους προτεινομένους υπό των Τούρκων και προθεσμίαν αποδοχής 16 ωρών».

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 1.11.1960, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Νέα κωλυσιεργία

»Ο Κωνσταντίνος όμως έθεσε όρους βαρύτερους από αυτούς που πρότειναν οι Τούρκοι και ταυτόχρονα έδωσε προσθεσμία δέκα εξ όλων ωρών, μέχρι της 6ης πρωινής της επομένης ιδα να αποφασίσση ο Τούρκος αρχιστράτηγος.

Υπό το κράτος των συναισθημάτων αυτών [ο Βενιζέλος] στέλλει προς τον Κωνσταντίνον την εξης βιαίαν πράγματι τηλεγραφικήν διαταγήν:

«Αρχηγόν στρατού:
Παραγγέλεσθε να αποδεχθήτε την προσφερομένην υμίν παράδοσιν της Θεσσαλονίκης και να εισέλθετε εις ταύτην άνευ χρονοτριβής. Καθιστώ υμάς υπεύθυνον διά πάσαν αναβολήν, έστω και στιγμής.
Υπουργός Στρατιωτικών
(υπογραφή)
Βενιζέλος»»

Ελληνοτουρκική συμφωνία

Τελικά, με τους Βούλγαρους να βρίσκονται μιαν ανάσα από τη Θεσσαλονίκη, επιτυγχάνεται συμφωνία μεταξύ του επιτελείου του ελληνικού στρατού και των τουρκικών δυνάμεων της πόλης και οριστικοποιείται η παράδοση της Θεσσαλονίκης τους Έλληνες.

Ο Ταχσίν Πασάς υπογράφει το πρωτόκολλο παράδοσης της Θεσσαλονίκης στην Ελλάδα

Όταν ο Βενιζέλος ενημερώνεται για τις εξελίξεις  «διέταξε να μη επιδοθή εις τον διάδοχον το τηλεγράφημα. Ήτο όμως αργά. Ο Κωνσταντίνος το έλαβε».

Ο διάδοχος ετοίμασε αμέσως ένα χειρόγραφο προσχέδιο απάντησής του. Σύμφωνα με τον Βεντήρη, το χειρόγραφο προσχέδιο βρέθηκε στα αρχεία της Στρατιάς αλλά είναι βέβαιο ότι ακόμα και αν τελικά εστάλη δεν παραλήφθηκε ποτέ από τον Βενιζέλο.

«Συναισθάνομαι πλήρως την ευθύνην, ην φέρω και παρακαλώ εις το εξής να μη μου υπομιμνήσκετε τούτο δι’ οιανδήποτε υπόθεσιν.
Έαν ώφειλον ή ού να αποδεχθώ παράδοσιν Θεσσαλονίκης, ήμην ο μόνος αρμόδιος να κρίνω, ευρισκόμενος επί τόπου και επιβάλλων τους όρους.
Απόδειξις το επιτευχθέν αποτέλεσμα»

Ο ελληνικός στρατός εισέρχεται στη Θεσσαλονίκη

Τίποτα δεν τελείωσε

Τα όσα βέβαια ακολούθησαν δικαίωσαν απόλυτα τον Βενιζέλο και όχι τον Κωνσαντίνο.

Οι Βούλγαροι είχαν φτάσει στη Θεσσαλονίκη αποφασισμένοι να την καταλάβουν, και γι’ αυτούς μικρή σημασία είχε ότι οι Τούρκοι είχαν ήδη παραδώσει την πόλη στους Έλληνες.

«Κατά τας 4 το απόγευμα της 26ης Οκτωβρίου, οι Βούλγαροι συνήντησαν την 2αν ελληνικήν μεραρχίαν. (…) Ηγνόησαν την επίσημον ελληνικήν γνωστοποίησιν. Διήλθον προ του μετώπου της μεραρχίας, έφθασαν την 5 και 15’ παρά το Αϊβατλή και επυροβόλησαν τους εκεί διεσπαρμένους Τούρκους αιχμαλώτους. Εσκηνοθέτουν μάχην! (…)»

Οι Βούλγαροι βλέποντας ότι έχαναν την πόλη μέσα από τα χέρια τους, προσπάθησαν να εισέλθουν από τη βορειοδυτική είσοδο. Με εντολή του Κωνσταντίνου όμως η 7η μεραρχία και τμήμα ευζώνων τους εμπόδισαν.  Τότε, οι Βούλγαροι προσπάθησαν να πάρουν τη Θεσσαλονίκη «διπλωματικά».

Ο Ταχσίν Πασάς υπογράφει το πρωτόκολλο παράδοσης της Θεσσαλονίκης στην Ελλάδα

Η βουλγαρική επιμονή και η έντιμη τουρκική στάση

«Την νύκτα ο στρατηγός Θεοδωρώφ κατώρθωσε να στείλη αξιωματικόν του εις τον Ταξίν πασάν, ζητών να του υπογράψη πρωτόκολλον [παράδοσης] όμοιον με τον ελληνικόν. Ο Τούρκος αρχηστράτηγος ηρνήθη».

Βλέποντας πως οι ισορροπίες μπορούσαν ανά πάσα στιγμή να ανατραπούν εις βάρος της Ελλάδας, οι πολιτικοί σύμβουλοι του στρατηγείου, Πεπές Αργυρόπουλος και Ίωνας Δραγούμης αναλαμβάνουν δράση.

Την νύχτα της 26ης προς 27ης Οκτωβρίου, κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου στον Κωνσταντίνο και τον πείθουν να μεταβεί άμεσα από το Τέκελι (σημερινή Σίνδος) στη Θεσσαλονίκη.

«Ίσως θα ήτο σκοπιμώτερον ίνα λαμβάνοντες την αμαξοστοιχίαν ταύτην, έλθετε αμέσως ενταύθα (εις Θεσσαλονίκην). Το πράγμα επείγει λίαν.
Τις υμετέρας υψηλότητος ευπειθέστατοι:
Π. Α. Αργυρόπουλος, Ιών Δραγούμης»

»Ο διάδοχος αφυπνίσθη, επέβη του εκτάκτου συρμού και την 5ην πρωινή υπό βαθύ σκότος, έφθανεν εις τον σταθμόν της Θεσσαλονίκης»

Η Θεσσαλονίκη οριστικά ελληνική

Ο Κωνσταντίνος φτάνει στη Θεσσαλονίκη το πρωι της 28ης Οκτωβρίου και μία ημέρα αργότερα φτάνει στη Θεσσαλονίκη και ο Βασιλιάς Γεώργιος μέσα σε μια λαμπρή επίσημη υποδοχή.

Οι χιλιάδες Έλληνες της πόλης τον υποδέχονται με ενθουσιασμό. Είχε φθάσει επιτέλους η ώρα και της δικής τους πολυπόθητης απελευθέρωσης, που λίγο όμως έλειψε να χαθεί.

Η ημερομηνία

Η συμφωνία για την παράδοση της Θεσσαλονίκης  είχε επιτευχθεί μετά τα μεσάνυχτα της 26ης προς 27η Οκτωβρίου. Η ελληνική πλευρά όμως ζήτησε στο έγγραφο του πρωτοκόλλου να γραφτεί ως ημερομηνία η 26η Οκτωβρίου και όχι η 27η.

Σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη οι Έλληνες θέλησαν για λόγους συμβολισμού να ταυτίσουν την απελευθέρωση της πόλης με τη γιορτή του Αγίου Δημητρίου. Ήθελαν όμως και κάτι άλλο: να είναι βέβαιο, και εγγράφως, ότι η πόλη έχει παραδοθεί σε αυτούς πριν την άφιξη των Βουλγάρων.