«Ανήκουμε στη Δύση αλλά η Ανατολή δεν έχει παραγραφεί μέσα μας»

Με το ταλέντο του κυρίως, τον όγκο της δουλειάς του, την ακάματη ερευνητική του διάθεση, την άκρατη επιμέλειά του και μια έξοχη εμβριθή και σοβαρή θέση όσον αφορά ένα κοινωνικό, καλλιτεχνικό και ανθρωπολογικό περιθώριο, ο Θωμάς Κοροβίνης έχει δημιουργήσει ένα πεζογραφικό και δοκιμιογραφικό έργο που άριστα θα το λογάριαζε κανείς ως μια ξεχωριστή, αενάως ζέουσα και παρηγορητική περιοχή στον χώρο των Γραμμάτων. Με όλες τις δικλίδες ασφαλείας σε εγρήγορση για όποιον θα τολμούσε να αμφισβητήσει το κύρος μιας επιλογής που έχει να κάνει με μια διακεκαυμένη ζώνη όπως είναι αυτή της σχέσης μας με την Εγγύς Ανατολή. Βιβλία όπως οι «Τουρκικές παροιμίες», «Οι Ασίκηδες – Εισαγωγή και ανθολογία της τούρκικης λαϊκής ποίησης από τον 13ο αιώνα μέχρι σήμερα», «Οι Ζεϊμπέκοι της Μικράς Ασίας», «Ενα απόγευμα του Γιωργάκη Βιζυηνού στο χαρέμι του Αμπντουλαζίζ», αλλά και τα πεζογραφικά «Ο γύρος του θανάτου», «Το αγγελόκρουσμα», «Τι πάθος ατελείωτο και άλλες ιστορίες», «Ο Μπέμπης» πιστοποιούν του λόγου το αληθές για μια συγγραφική δημιουργία που το δαχτυλικό της αποτύπωμα δεν είναι ιδιαίτερα ευδιάκριτο μόνο στον χώρο των νεοελληνικών γραμμάτων, αλλά στον πολύ ευρύτερο χώρο του νεοελληνικού πολιτισμού.

Διαβάζοντας στο «επίσημο» βιογραφικό του ότι «εδώ και χρόνια ερευνά πτυχές του ελληνικού και του τουρκικού λαϊκού πολιτισμού καθώς και τις σχέσεις μεταξύ τους», επόμενο είναι να επείγεται να τον ρωτήσει κανείς για την ιδεολογική και αισθητική τεκμηρίωση της σχέσης αυτής. «Η Ανατολή παραμένει σαν ένα μεγάλο νταμάρι που δεν έχει ακόμη σκαφτεί. Σαν ένα τεράστιο βουνό που αναρωτιέσαι τι μπορεί να βγάλει, λιγνίτη, γρανίτη, πολύτιμα ή ημιπολύτιμα μέταλλα. Υπάρχει μια φοβερή πρωτογενής ύλη. Από κει ήρθανε όλοι οι μεγάλοι μύθοι της ανθρωπότητας, όλες οι μονοθεϊστικές θρησκείες, ο Βούδας, ο Χριστός, ο Αλλάχ, όλοι βγήκανε μέσα από τα σπάργανα του ανατολικού κόσμου.

Οι μεγάλοι σοφοί, οι Ιερές Βέδες, το Ευαγγέλιο, το Κοράνι. Οι άνθρωποί της, όπως τους περιγράφει εξαιρετικά ο παππούς μας Φώτης Κόντογλου, ίσως καθ’ υπερβολήν και με μια προσωπικής κοπής μυθολογία αλλά άνθρωποι με μια εκπληκτική αυθεντικότητα κι έναν πρωτογωνισμό μουσκεμένο όμως στο ήθος. Ενδεχομένως με κάποια αγαρμποσύνη αλλά με μια λατρεία στη μητέρα φύση. Πράγματα που έχουν χαθεί στην ξινή και άνοστη εποχή μας. Αυτά τα στοιχεία μαζί μ’ έναν οφθαλμό κάθε άλλο παρά οριενταλιστικό, όπως αυτός που διέθεταν οι οριενταλιστές ζωγράφοι του 19ου αιώνα, δημιουργούν μια τρομερή έλξη πάνω μου. Μιλώ για τους ξένους ζωγράφους γιατί εμείς οι Ελληνες έχουμε στην ταυτότητά μας ένα ισχυρό κομμάτι Ανατολής τόσο ως παράδοση όσο και ως συμπεριφορά. Μπορεί να ανήκουμε στη Δύση αλλά η Ανατολή δεν έχει παραγραφεί μέσα μας.

Αν και έχει αμφισβητηθεί και πολλοί Ελληνες θέλουν να τον παρακάμπτουν ή να τον περιφρονούν, είναι και αυτός ο καταπληκτικός ερωτισμός που χαρακτηρίζει τους ανθρώπους της Ανατολής, ίσως λόγω  στέρησης. Τώρα όπως ομογενοποιούνται τα πράγματα σε όλες τις χώρες, χάνεται αυτή η αίσθηση του πρωτογενούς στερημένου ερωτισμού. Ενας ερωτισμός που χαρακτήριζε τους ανθρώπους περισσότερο ως ανάγκη επικοινωνίας αν και εκφρασμένη συχνά με μια βαναυσότητα, γιατί η επικοινωνία δεν είναι μόνο χάδι, είναι και χάδι και χαστούκι. Καμιά σχέση δηλαδή με την κρυάδα του δυτικού κόσμου και τις κατασκευασμένες ερωτικές σχέσεις. Αυτά τα στοιχεία σε συνδυασμό με την προσωπική, βιωματική μου εμπειρία, μια εμπειρία σωματική, πνευματική και ψυχολογική, πολύχρονη και σε βάθος, χάρη στα χρόνια που έζησα στην Κωνσταντινούπολη – μια πόλη που πατάει σε δύο ηπείρους ενώνοντας την Ασία με την Ευρώπη – αισθάνομαι να συγκροτούν το μεγαλύτερο κομμάτι του εαυτού μου. Ζώντας αυτή την ήπια Ανατολή του τουρκικού λαού – δεν είναι ούτε η ινδική ούτε η αραβική – ως μέλος της ομογένειάς μας αλλά μιλώντας ταυτόχρονα και την τουρκική γλώσσα, «ενηλικιώθηκα» μέσα σ’ ένα κλίμα αγάπης σ’ αυτή την κλασικά εχθρική, αλλά μοιραία ως αρραβωνιαστικιά μας, χώρα».

Είναι πάρα πολλά τα ερωτήματα που προκύπτουν όταν συζητάς μ’ έναν δημιουργό του βεληνεκούς του Θωμά Καραβίνη, που γνωρίζει τα πράγματα τόσο της δικής μας όσο και της γειτονικής μας χώρας εξίσου καλά, με πρώτο βέβαια πως με τόση «δουλειά» που έχει κάνει δεκαετίες τώρα η λογοτεχνία (αρχής γενομένης με την Ιστορία ενός αιχμαλώτου» στου Στρατή Δούκα) αμείωτη να παραμένει η εχθρότητα ανάμεσά τους. «Κατ’ αρχάς, όπως λέει και ο φίλος μας ποιητής «κανένας στίχος σήμερα δεν ανατρέπει καθεστώτα».

Και όταν λέει καθεστώτα δεν εννοεί μόνον κυβερνήσεις, αλλά και νοοτροπίες εμπεδωμένες που έχουν γαλουχήσει γενιές ολόκληρες. Αν και η τέχνη ειδικά και η ποίηση ακόμη ειδικότερα είναι μπροστάρισσες σε σχέση με τις αλλαγές όσον αφορά το θεριό της καθυστέρησης, του πολέμου, της καθήλωσης των λαών σε κάθε μορφής ταμπού, δεν μπορούν από μόνες τους να κάνουν σχεδόν τίποτε. Κατά δεύτερο λόγο, οι λαοί μας, ερήμην της λογοτεχνίας, έχουν μια λανθασμένη ανάγνωση ο ένας του χαρακτήρα του άλλου, θα μιλούσαμε για μια παρανάγνωση, γεγονός που οφείλεται σε μια διϊστορική αντιπαλότητα. Με εμάς από τη μια πλευρά μειοδοτημένους ιστορικά λόγω της υποδούλωσής μας για τετρακόσια χρόνια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και με τη σύγχρονη Τουρκία από την άλλη μ’ ένα καθεστώς που τα σκαμπανεβάσματά του και το έλλειμμα δημοκρατίας του γίνονται ακόμη πιο εμφανή με τον Ερντογάν, αν δεν απέκλειαν, έκαναν εξαιρετικά δύσκολη τόσο για τους πολιτικούς της όσο και για τους δικούς μας, αλλά και για τις ξένες δυνάμεις, κάθε πρωτοβουλία για την εκτόνωση αυτής της αντιπαλότητας.

Κοντά στα τόσα άλλα στυφά και φρικτά που ζούμε στην εποχή μας, αυτή η ατμόσφαιρα μιας επαπειλούμενης συμφοράς, δημιουργεί μια αφόρητη συνθήκη ψυχολογικής ανασφάλειας και φόβου που μας χαλάει την ψυχή. Μην ξεχνάμε όμως ότι έχουμε και μια ομογένεια στην Τουρκία. Βέβαια αριθμεί πολύ λίγο κόσμο αλλά αν και δεν υπάρχει φόβος να τον «πειράξουνε», η ζημιά έχει γίνει. Κυριολεκτικά έχουμε χάσει τα αβγά και τα πασχάλια σε σχέση με την ομογένεια. Θα έπρεπε να έχουμε ένα ικανό αριθμό ανθρώπων, γύρω στις εκατό χιλιάδες, για να λέμε πως έχουμε μια ελληνορθόδοξη μειονότητα της προκοπής κι έχουμε μόνον δύο χιλιάδες, ενώ εδώ αντίστοιχα η μουσουλμανική μειονότητα είναι πολύ μεγαλύτερη».

«Υπάρχει αγάπη για την Ανατολή»

Ωστόσο παρά την αντιπαλότητα ή την εχθρότητα ανάμεσα στις δύο χώρες, δεν μπορεί να αμφισβητήσει κανείς την ύπαρξη μιας «σχέσης» ανάμεσά τους, ακόμη κι αν τη «σχέση» αυτή θα μπορούσε να τη χαρακτηρίσεις με τα πλέον μελανά χρώματα. «Οσο κι αν είναι δύσκολο να το εννοήσει κανείς, υπάρχει Ελληνας που μπορεί να αισθάνεται απέχθεια και εχθρότητα γενικά για τους Τούρκους και παράλληλα να «σιτίζεται» πνευματικά από τα τουρκικά σίριαλ, τις σαπουνόπερες. Δεν πρόκειται για μια σχιζοφρενική κατάσταση; Για ένα διάστημα οι Ελληνες έβλεπαν μόνον τουρκικά σήριαλ και παράλληλα  έβριζαν τους Τούρκους. Μήπως πρόκειται για μια μορφή  ρομαντισμού; Οχι. Τι συμβαίνει λοιπόν; Ο δικός μας προσφυγικός κόσμος είναι θρεμμένος με την παράδοση της Ανατολής. Παρά την «τομή» – τη συμφορά – που υπήρξε μέσα στον περασμένο αιώνα η Μικρασιατική Καταστροφή και στη συνέχεια η έξοδος της Ρωμιοσύνης από τη Μικρασία, εντούτοις υπάρχει αγάπη για την Ανατολή. Προσφυγόπουλο δεύτερης γενιάς ο ίδιος, όπως και πολλοί άλλοι, νιώθω το κορμί μου να είναι από δω και η ψυχή μου από κει. Ενα στοιχείο που εκφράζει ακόμη και απογόνους παλαιότερων προσφύγων.

Ομως ούτε το βραβείο Ιπεκτσί, ούτε οι ελληνοτουρκικές οργανώσεις, ούτε οι διανοούμενοι, ούτε οι μεταφρασμένοι Ρίτσος, Ελύτης, Σεφέρης ή το «Τρίτο στεφάνι» του Κώστα Ταχτσή, ή ο Πλάτων και ο Σοφοκλής που διδάσκονται στα πανεπιστήμια, μπορεί να άρουν τις προκαταλήψεις που υπάρχουν. Χρειάζεται να γίνει συντονισμός των κυβερνήσεων προς την κατεύθυνση της ομαλοποίησης αυτών των σχέσεων. Ακόμη κι αν πολεμήσεις με τον άλλον, να ξέρεις αν είναι ή δεν είναι εχθρός σου. Είναι πραγματικά εχθρός μας ή μάλλον είναι σε όλα εχθρός μας ο Τούρκος; Να ερωτήματα που τίθενται.

Οπως και να το κάνουμε όλες αυτές οι επιμειξίες που έχουν γίνει με το λεγόμενο παιδομάζωμα, τους ακούσιους και εκούσιους εξισλαμισμούς, τις ανθρωπογεωγραφικές ανακατατάξεις στη μεγάλη Χερσόνησο της Ανατολής, που πιάνει από την ανατολική Θράκη ως χαμηλά στην Αττάλεια, έχουν ανακατέψει τόσο πολύ τα αίματα ώστε οι πιο προχωρημένοι σ’ αυτά τα θέματα, ακόμη και η Αρβελέρ, να λένε πως «αν θέλετε να βρείτε ελληνικό αίμα, πηγαίνετε  απέναντι». Οι σύγχρονοι Τούρκοι που έχουν αίσθηση της ιστορίας και του πολιτισμού της Τουρκίας – είναι λίγοι βέβαια – έχουν πολύ έντονη τη συνείδηση του αυτοκρατορικού παρελθόντος τους, δηλαδή του μεγάλου οθωμανικού imperium ως διάδοχο του βυζαντινού. Μ’ αυτή την έννοια και οι παλαιοί ραγιάδες ρωμιοί που είχαν έρθει εδώ δεν μπορούσαν να συνεννοηθούν με τους ντόπιους Ελληνες, γιατί οι ντόπιοι Ελληνες ήταν πρόσφατοι υπήκοοι ενός νεόδμητου κρατιδίου με ελληνικά χαρακτηριστικά, σημαίας και τα λοιπά, ενώ των καινουργιοφερμένων η ψυχή είχε δουλευτεί μέσα σε μια πολυεθνική αυτοκρατορία».

Η παγκοσμιοποίηση και οι εθνικισμοί

Συζητώντας για θέματα ταυτότητας, όπως και ομοιοτήτων ή διαφορών ανάμεσα σε δύο λαούς, αναπόφευκτα αισθάνεσαι την ανάγκη να επαναφέρεις ως προϋπόθεση μιας όσο γίνεται αντικειμενικότερης συνομιλίας, τον όρο «παγκοσμιοποίηση» καθώς κάμποσες δεκαετίες τώρα άλλοτε περισσότερο κι άλλοτε λιγότερο συνειδητά αναφερόμαστε σ’ αυτόν. «Η λέξη παγκοσμιοποίηση, τόσο ως έννοια όσο και ως περιεχόμενο, υποτίθεται πως επινοήθηκε ή δημιουργήθηκε προκειμένου να γνωριστούν καλύτερα οι λαοί μεταξύ τους και να ενωθούν αφού θα έχουν αρθεί οι διαφορές ανάμεσά τους. Ολα όμως δείχνουν πως δούλεψε με τον αντίστροφο τρόπο. Για να είμαι ειλικρινής προσωπικά δεν την πολυπίστεψα από την αρχή. Αυτά τα πράγματα δεν γίνονται μέσα από γραφεία, μέσα από ευρωπαϊκά συμβούλια και μέσα από Αμερικές. Δεν το έκανε η Ανατολή, το έκανε η Δύση.

Ως σκοπός, φαινομενικά τουλάχιστον, είναι θαυμάσιος. Παράλληλα όμως και πριν η έννοια της παγκοσμιοποίησης πάρει τις διαστάσεις που τελικά απέκτησε, είχαμε μια μεγάλη έξαρση των εθνικισμών. Ειδικά στην περιοχή μας, εδώ στα Βαλκάνια, όπως εκδηλώθηκε με την ανακατανομή των εδαφών μετά τον θάνατο του Τίτο, ενός στρατηγικού νου που μπορούσε να ενώνει τους βαλκανικούς λαούς. Μετά έγιναν όλα αυτά που έγιναν, οι βομβαρδισμοί κ.λπ. Οι πόλεμοι τώρα είναι δύο λογιών, δεν προκαλούνται μόνον για εθνικιστικούς λόγους, έχουμε και τις θρησκευτικές αντιπαλότητες. Είμαστε μάρτυρες πλέον σ’ ένα παράδοξο φαινόμενο: Χωρίς το λάβαρο της παγκοσμιοποίησης, λαοί με αποκλίνουσες νοοτροπίες, όπως οι χριστιανοί και οι μουσουλμάνοι, ειδικά μετά τις Σταυροφορίες και την επικράτηση του Ισλάμ, δεν είχαν, για αιώνες, μεταξύ τους καμιά απολύτως σύγκρουση. Τώρα φτάσαμε στο σημείο οι ακραίοι ισλαμιστές όχι πια με τους ακραίους χριστιανούς αλλά με τους ακραίους δυτικούς να έχουν γίνει θανάσιμοι αντίπαλοι».

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ ΝΕΑ