Η Κίσσαμος

Κίσσαμος
Στο κέντρο του ομώνυμου κόλπου, η Κίσσαμος είναι μικρή κωμόπολη 42χλμ. δυτικά από τα Χανιά, στο μέσο εύφορης περιοχής με ελαιώνες και αμπέλια. Κτισμένη αρχικά σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα, η Κίσσαμος έχει επεκταθεί πλέον και προς την ακτή, ενώ αποτελεί την «πύλη» της δυτικής Κρήτης, καθώς είναι η υποχρεωτική δίοδος προς όλους τους προορισμούς της περιοχής.
Το όνομά της προέρχεται από τον ομώνυμο προελληνικό οικισμό στην ίδια τοποθεσία, ο οποίος αναφέρεται από τον Πλίνιο και τον Πτολεμαίο. Η αρχαία Κίσσαμος ήταν το επίνειο της δωρικής Πολυρρήνειας, 7χλμ. προς Νότο, αλλά συγχρόνως αποτελούσε αυτόνομη πολιτεία με δικό της νόμισμα, το οποίο έφερε την προτομή του Ερμή (προστάτη του εμπορίου) στη μία του όψη και την εικόνα δελφινιού στην άλλη. Το δελφίνι συνεχίζει να είναι το έμβλημα της πόλης και σήμερα. Το λιμάνι της αρχαίας Κισσάμου βρισκόταν δυτικά της σύγχρονης πόλης, στη σημερινή τοποθεσία του Μαύρου Μώλου.
Η Κίσσαμος ήκμασε κυρίως κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους -εποχή από την οποία σώζονται τα ερείπια λουτρών, νεκροταφείου, καθώς και ψηφιδωτά δάπεδα του 2ου και 3ου αιώνα- και την πρώτη Βυζαντινή περίοδο. Επί Ενετοκρατίας, λόγω της στρατηγικής της θέσης, κτίζεται το φρούριο Castel Chissamo, από το οποίο η κωμόπολη πήρε το νεότερο όνομά της, Καστέλι. Το φρούριο καταστράφηκε κατά την επιδρομή του κουρσάρου Μπαρμπαρόσα το 1536 και ξανακτίστηκε από τους Ενετούς (1579-1582) σε σχήμα πενταγώνου, με εκκλησία, στρατώνες και πηγάδι. Οι Τούρκοι το κατέλαβαν το 1646 και στα μετέπειτα χρόνια αλώνεται πότε από τους Κρήτες επαναστάτες και πότε από τους Τούρκους. Το φρούριο καταστράφηκε κατά τους βομβαρδισμούς του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, με αποτέλεσμα να σώζονται σήμερα μόνο τμήματα των τειχών και υπολείμματα κτισμάτων της τουρκικής περιόδου.

Πλάτανος
Με 1.126 κατοίκους, η κοινότητα Πλατάνου είναι η δεύτερη μεγαλύτερη του Δήμου Κισσάμου και εκτός από το ομώνυμο κεφαλοχώρι συμπεριλαμβάνει τα χωριά Φαλάσαρνα, Καβούσι, Λιμενίσκος, Σφηνάρι και Ανω Σφηνάρι.

Σε απόσταση 10χλμ. νοτιοδυτικά από την Κίσσαμο, το μεσόγειο χωριό Πλάτανος χαρακτηρίζεται από τα άφθονα νερά και το μεγάλο πλάτανο στην παλιά πλατεία, από τον οποίο λέγεται ότι πήρε και το όνομά του. Αποτελεί μικρό οδικό κόμβο, από όπου ξεκινούν οι δρόμοι για τη Φαλάσαρνα προς Βορρά, για το Σφηνάρι και τα χωριά του Δήμου Ινναχωρίου προς Νότο. (Προσοχή: στον Πλάτανο βρίσκεται το τελευταίο πρατήριο βενζίνης για τις εκδρομές σας προς τα νοτιοδυτικά του Νομού Χανίων και προς τη χερσόνησο της Γραμβούσας ή χερσόνησος Κωρύκου).

Σε απόσταση 9χλμ. βορειοδυτικά του Πλατάνου, ή 16χλμ. από την Κίσσαμο, βρίσκεται ο οικισμός της Φαλάσαρνας, το δυτικότερο χωριό της Κρήτης, κτισμένο στο λαιμό της χερσονήσου Γραμβούσας. Το όνομα Φαλάσαρνα προέρχεται από τη νύμφη Φαλασάρνη και είναι προελληνικό, αν και στην τοποθεσία δεν υπάρχουν παρά μόνο ευρήματα μεταγενέστερων χρόνων. Η αρχαία Φαλάσαρνα ήταν ο λιμένας της Πολυρρήνειας, αλλά λόγω της γεωλογικής μετεξέλιξης της Κρήτης σήμερα βρίσκεται σε χερσαίο έδαφος. Η σύγχρονη Φαλάσαρνα είναι ένας μικρός παράλιος οικισμός και η κύρια ασχολία των κατοίκων της είναι η παραγωγή πρώιμων κηπευτικών και ο τουρισμός.

Το χωριό Σφηνάρι, 9χλμ. νότια του Πλατάνου, είναι κτισμένο στους πρόποδες ενός καταπράσινου λόφου, όπου υπάρχουν άφθονες πηγές. Σε απόσταση 300μ. από το χωριό βρίσκεται η ομώνυμη παραλία, με δένδρα δίπλα στην ακτή. Στον όρμο εμφανίζονται συχνά δελφίνια, ενώ στα βράχια, στην άκρη της παραλίας, έρχονται φώκιες για να γεννήσουν.

Πολυρρήνεια
Πρωτεύουσα της ομώνυμης κοινότητας και γνωστή παλαιότερα με το όνομα Ανω Παλαιόκαστρο, βρίσκεται σε απόσταση 6,5χλμ. νότια από την Κίσσαμο και 49χλμ. νοτιοδυτικά από τα Χανιά. Είναι το κέντρο των οικισμών Κάτω Παλαιοκάστρου και Γρηγοριανών.
Μικρό χωριό, 100 περίπου κατοίκων, είναι κτισμένο στους πρόποδες λόφου σε μικρή απόσταση από την αρχαία Πολυρρήνεια (=πόλη με τα πολλά ποίμνια), από την οποία απέκτησε τη σημερινή της ονομασία. Πολλά από τα κτίρια του χωριού ενσωματώνουν υλικά από την αρχαία πόλη, με εμφανέστερο παράδειγμα τα ερείπια του παλιού ελαιουργείου απέναντι από τα γραφεία της Κοινότητας, το οποίο είχε κτιστεί με πέτρες από το ρωμαϊκό υδραγωγείο και δύο κολόνες παρμένες από το αρχαίο ανάκτορο και το ναό της Δικτύννης Αρτέμιδος.
Στην Πολυρρήνεια υπάρχει επίσης ένας μικρός ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου με πολύτιμες εικόνες. Κτισμένος μέσα στο βράχο, χρησιμοποιήθηκε κατά την Τουρκοκρατία ως κρυφό σχολειό.

Γραμβούσα
Η κοινότητα Γραμβούσας, στα δυτικά της Κισσάμου, περιλαμβάνει όλη τη βραχώδη χερσόνησο Κωρύκου (γνωστή επίσης και ως χερσόνησος της Γραμβούσας), όπου δεσπόζει το όρος Γερόσκινος (762μ.), και τα δύο ερημονήσια της Ήμερης Γραμβούσας και της Άγριας Γραμβούσας.

Το χωριό Γραμβούσα βρίσκεται σε απόσταση 8χλμ. νοτιοδυτικά της Κισσάμου, ακολουθώντας το δρόμο για τον Πλάτανο. Με 131 κατοίκους είναι η πρωτεύουσα της κοινότητας, στην οποία ανήκουν και οι οικισμοί Αγίου Γεωργίου, Αζογυρά, Ζερβιανών, Καλυβιανής, Καρεφιλιανών, Νέου Χωριού Πιπεριανών, Τραχήλου και Φουρνάδου. Εδώ βρίσκονται και οι εγκαταστάσεις οινοποιίας της Ένωσης Γεωργικών Συνεταιρισμών Κισσάμου.

Το χωριό Καλυβιανή, 8χλμ. βορειοδυτικά της Κισσάμου, έχει κρατήσει τη γραφικότητά του, καθώς ακόμη και σήμερα τα σπίτια κτίζονται με πέτρα από τεχνίτες που ακολουθούν τον παραδοσιακό τρόπο κατασκευής τους. Αποτελεί την αφετηρία βατού χωματόδρομου που οδηγεί στη χερσόνησο της Γραμβούσας (ή Κωρύκου), ακολουθώντας επί 9,5χλμ. παραλιακά το ανατολικό της πλευρό και συνεχίζεται με μονοπάτι που καταλήγει στη λιμνοθάλασσα του Μπάλλου στο βορειοδυτικό πλευρό της. Στα μέσα της διαδρομής βρίσκεται το ξωκλήσι της Αγίας Ειρήνης, κτισμένο δίπλα σε φυσική πηγή. Η λιμνοθάλασσα του Μπάλλου και η ομώνυμη παραλία, με λευκή ψιλή άμμο και αβαθή νερά, περικλείονται από το ακρωτήρι Τηγάνι στα δυτικά και την προέκταση της χερσονήσου Γραμβούσας στα ανατολικά. Το καλοκαίρι λειτουργεί στον Μπάλλο μικρή ταβέρνα. Τέλος, βόρεια από τον Μπάλλο και στην ανατολική πλευρά του ακρωτηρίου Βούξα σώζονται τα ερείπια της ρωμαϊκής πόλης Αγνείου καθώς και ναός αφιερωμένος στο Θεό Απόλλωνα.
Βορειοδυτικά από τον Μπάλλο διακρίνονται τα δύο νησιά της Γραμβούσας και, όταν η ατμόσφαιρα είναι καθαρή, τα Αντικύθηρα.

Στο ερημονήσι της Ήμερης Γραμβούσας και σε απόκρημνο βράχο ύψους 137μ., σώζονται τα ερείπια ενετικού οχυρού. Κτίστηκε αρχικά τα έτη 1579-1582, αλλά καταστράφηκε από κεραυνό που έπεσε στην πυριτιδαποθήκη του το 1588. Ξανακτίστηκε το 1630. Η φυσική του οχύρωση συντέλεσε στο να μείνει απόρθητο και να παραμείνει, μαζί με τα κάστρα της Σητείας και Σπιναλόγκας, ένα από τα τρία φρούρια υπό ενετική κατοχή μετά την κατάκτηση της Κρήτης από τους Τούρκους. Ωστόσο, το φρούριο περιήλθε στην οθωμανική επικράτεια το 1692 εξαιτίας της δωροδοκίας του Ενετού διοικητή. Η Ήμερη Γραμβούσα ήταν το 1825 η πρώτη περιοχή της Μεγαλονήσου που ελευθερώθηκε από τον οθωμανικό ζυγό, όταν Κρήτες, προσποιούμενοι ότι είναι η νέα φρουρά, εισήλθαν στο κάστρο και το κατέλαβαν.

Το ερημονήσι της Αγριας Γραμβούσας, όπου συχνά επικρατούν ισχυροί άνεμοι και οι απόκρημνοι βράχοι παίρνουν χάλκινο χρώμα το ηλιοβασίλεμα, σύμφωνα με μία εκδοχή, είναι το νησί του Αιόλου, το οποίο ο Όμηρος περιγράφει στην Οδύσσεια ως «περικυκλωμένο από αδιαπέραστο χάλκινο τείχος». Η προέλευση της επίσημης ονομασίας της χερσονήσου (Κώρυκος, δηλαδή δερμάτινο ασκί) εξηγείται από το μύθο σύμφωνα με τον οποίο ο Αίολος δάμασε τους ανέμους και τους περιέκλεισε όλους, πλην του Ζέφυρου, σε ασκί για να βοηθήσει την επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη.

Καλάθενες
Κτισμένο σε υψόμετρο 280μ., το χωριό Καλάθενες απέχει 13χλμ. νοτιοανατολικά από την Κίσσαμο και 50χλμ. νοτιοδυτικά από τα Χανιά. Έχει 290 κατοίκους, οι οποίοι ασχολούνται με την παραγωγή ελαιόλαδου, κρασιού, γαλακτοκομικών πρϊόντων και ξυλείας από κυπαρίσσι. Στο χωριό υπάρχει η Ροτόντα, έπαυλη Ενετού ευγενή, η οποία κτίστηκε με πρωτότυπο αρχιτεκτονικό ρυθμό το 16ο αιώνα. Στις Καλάθενες λειτουργεί επίσης γυναικείος συνεταιρισμός που παράγει παραδοσιακά είδη υφαντικής. Από το χωριό μπορεί κανείς να μεταβεί οδικά στα Τοπόλια, σε απόσταση 3χλμ. προς Ανατολάς.

Καλλεργιανά
Πρώην Κάτω Παλαιόκαστρο, όνομα με το οποίο αναφέρεται από το 1577, το χωριό Καλλεργιανών είναι κτισμένο σε υψόμετρο 100μ. και βρίσκεται σε απόσταση 1,5χλμ. νότια της Κισσάμου. Μικρός οικισμός 63 κατοίκων σε εύφορη κοιλάδα, τα Καλλεργιανά είναι η πρωτεύουσα της ομώνυμης κοινότητας, στην οποία ανήκουν και ο Αγιος Αντώνιος, τα Βαρδιανά, το Δαφνί, ο Κάμπος και τα Μαρεδιανά.

Λουσακιές
Έδρα της ομώνυμης κοινότητας, το χωριό Λουσακιές είναι κτισμένο αμφιθεατρικά στην κορυφή λόφου 9χλμ. νότια της Κισσάμου και 51χλμ. δυτικά από τα Χανιά, με πανοραμική θέα προς τον κόλπο Κισσάμου. Η κοινότητα περιλαμβάνει επίσης τους οικισμούς Γκαλουβά, Ζαχαριανών, Μεράδας, Μετοχίου και Φτερόλακα.
Στο νεκροταφείο Λουσακιών υπάρχει η βυζαντινή Εκκλησία των Αγίων Πολυκάρπου, Χαραλάμπους και Νικολάου, με σταυροειδή μορφή και κυλινδρικό θόλο στο κέντρο, ενώ στον οικισμό Ζαχαριανών, 1χλμ. δυτικά από τις Λουσακιές, βρίσκεται βυζαντινή Εκκλησία της Παναγίας, η οποία χρονολογείται από το 10ο αιώνα.

Σηρικάρι
Σε απόσταση 22χλμ. νότια από την Κίσσαμο, βρίσκεται το χωριό Σηρικάρι, έδρα της ομώνυμης κοινότητας, η οποία περιλαμβάνει τους οικισμούς Κιολιανά, Σινενιανά και Κωστογιάννηδες. Κτισμένο σε υψόμετρο 500μ. το Σηρικάρι έχει 53 κατοίκους, ενώ το όνομά του πιθανολογείται ότι προέρχεται από το βυζαντινό επάγγελμα του σηρικάρη, δημιουργού σηρικών, δηλαδή μεταξωτών υφασμάτων. Από το χωριό ξεκινούν ορειβατικά μονοπάτια προς την Πολυρρήνεια, το Βλάτο και τον Κάμπο, όπως και προς το γειτονικό φαράγγι που έχει ανακηρυχθεί εθνικός δρυμός.

Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Χανίων