Ο Ζορμπάς του Καζαντζάκη και ο τάφος στα Σκόπια

Με το Σκοπιανό να βρίσκεται στην πρώτη γραμμή του ενδιαφέροντος, ιδιαίτερη σημασία έχει η ιστορία του Αλέξη Ζορμπά, του ήρωα του Νίκου Καζαντζάκη ο οόίος στην πραγματικότητα λεγόταν Γεώργιος Ζορμπάς κι έζησε την περίοδο 1865 – 1941.

Ο Ζορμπάς συνδέθηκε τόσο με την Ελλάδα όσο και με την ΠΓΔΜ.

Γεννήθηκε στο Καταφύγι Πιερίων το 1865, σύμφωνα και με το μητρώο αρρένων. Ήταν γιος του Φώτη Ζορμπά,ενός πλούσιου τσέλιγκα και κτηματία και είχε άλλα τρία αδέλφια (την Κατερίνα, τον Γιάννη και τον Ξενοφώντα). Ο Γιώργης μεγάλωσε έως τα δώδεκα χρόνια του στον Κολινδρό• μέχρι που ο πατέρας του μετά από διαπληκτισμό με Τούρκο του χωριού αναγκάστηκε να πάρει την οικογένεια και να μετοικήσει στο πιο ασφαλές Καταφύγιο, ψηλότερα στα Πιέρια (τώρα στο νομό Κοζάνης).

Όταν ενηλικιώθηκε έφυγε για τη Χαλκιδική, όπου στο Παλαιοχώρι έζησε τα πιο κρίσιμα χρόνια της ζωής του. Εκεί διέμεινε σε ένα φίλο του και εργάστηκε ως μεταλλωρύχος σε μια Γαλλική εταιρεία εκμετάλλευσης μεταλλείων στο Ίσβορο (Στρατονίκη). Γνωρίστηκε με τον αρχιεργάτη του μεταλλείου, Γιάννη Καλκούνη, «έκλεψε» και παντρεύτηκε στο Παλαιοχώρι την κόρη του Ελένη, και έκανε μαζί της δώδεκα παιδιά (έζησαν τελικά τα επτά).

Μετά από όλα αυτά εγκαταλείπει το Παλαιοχώρι και την Χαλκιδική και έρχεται στο Ελευθεροχώρι Πιερίας, όπου μένει ο αδελφός του Γιάννης Ζορμπάς, ο γιατρός. Το 1915 φεύγει για το Άγιο Όρος με την απόφαση να γίνει καλόγερος. Εκεί θα γνωριστεί με τον Καζαντζάκη και μια δυνατή φιλία θα αρχίσει να δένει τους δυο άντρες. Κατόπιν πηγαίνουν στη Μάνη όπου εκμεταλλεύονται τα ορυχεία της Πράστοβας (κοντά στη Στούπα Μεσσηνίας, παραθαλάσσιο χωριό του Δήμου Λεύκτρου στη Μεσσηνιακή Μάνη). Ο Νίκος Καζαντζάκης εδώ εμπνεύστηκε και έγραψε το έργο του «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά».

Όπως αναφέρει σε ρεπορτάζ του το Πρώτο Θέμα, φεύγοντας το 1917 η Γαλάτεια Καζαντζάκη πήρε μαζί της τη θυγατέρα του Ζορμπά, Αναστασία, η οποία κατόπιν παντρεύτηκε τον αδελφό της Ραδάμανθυ. Η κόρη τους Τζένη παντρεύτηκε τον Κώστα Σιδηρόπουλο, από οικογένεια καπνεμπόρων του Πόντου, και έφερε στον κόσμο τον δισέγγονο του Ζορμπά, τον ροκ τραγουδιστή Παύλο Σιδηρόπουλο, τον σημαντικότερο ίσως εκπρόσωπο της ελληνικής ροκ. Η πρωτόκορη του Ζορμπά, η Ανδρονίκη, τη μόνη που άφηνε να του συγυρίζει το σπίτι και να του πηγαίνει τρόφιμα στο ορυχείο, παντρεύτηκε τον Ελληνορώσο φωτογράφο Κώστα Κεχάεφ, τον οποίο είχε φέρει μαζί του στην Ελλάδα ο πατέρας της μετά τις περιπετειώδεις περιπλανήσεις του στη Ρωσία.

Το ζευγάρι εγκαταστάθηκε σε ένα ισόγειο σπιτάκι απέναντι από τη Φιλαρμονική της Καλαμάτας και έως τα μέσα της δεκαετίας του ’70, προτού αποβιώσει, επισκεπτόταν την οικογένεια Εξαρχουλέα στην περιοχή της Στούπας. Ωστόσο, στον ίδιο τόπο μισό αιώνα νωρίτερα το ορυχείο είχε πάρει ανεπίστρεπτα την κάτω βόλτα. «Η επιχείρηση του λιγνίτη πήγε κατά διαβόλου», έγραφε χαριτολογώντας ο Καζαντζάκης στην «Αναφορά στον Γκρέκο»: «Ο Ζορμπάς κι εγώ κάμαμε ό,τι μπορούσαμε για να φτάσουμε, γελώντας, παίζοντας, κουβεντιάζοντας, στην καταστροφή». Ο συγγραφέας έφυγε από την περιοχή το καλοκαίρι του 1918 και δεν ξαναγύρισε ποτέ, ενώ ο αρχιεργάτης του βρήκε για λίγο δουλειά σε κάποιο άλλο ορυχείο, κοντά στην Πραστοβά. Κράτησαν όμως επαφή.

Στον Καύκασο

Οταν τον Μάιο του 1919 ο Καζαντζάκης διορίστηκε από τον Ελευθέριο Βενιζέλο διευθυντής του νεοσύστατου υπουργείου Περιθάλψεως, του ανατέθηκε η μετάβαση στον Καύκασο για τον επαναπατρισμό των χιλιάδων Ελλήνων που κινδύνευαν να εξοντωθούν από τις κακουχίες μέσα στη δίνη που ακολούθησε την μπολσεβικική επανάσταση. Εστειλε τότε ένα γράμμα στον Γιώργο Ζορμπά προσκαλώντας τον να πάρει μέρος στην αποστολή. Η αγέρωχη και ριψοκίνδυνη καρδιά του παρορμητικού Γιώργη Ζορμπά φτερούγισε με το μήνυμα. Τα παράτησε όλα και έσπευσε στην Αθήνα να μπει κάτω από τις διαταγές του πρώην αφεντικού του.

Ξεκίνησε στα μέσα Ιουλίου του 1919, με επικεφαλής τον Καζαντζάκη και τους Κρητικούς συμπατριώτες του Ηρακλή Πολεμοχαράκη, Γιάννη Κωνστανταράκη, Γιάννη Αγγελάκη, για την Τιφλίδα, το Καρς, το Κουμπάν, αλλά και το Μπακού και το Ερεβάν με σκοπό τη μεταφορά των ομοεθνών προσφύγων. Ως σύγχρονοι Αργοναύτες της Μαύρης Θάλασσας στη διαλυμένη αλλά αχανή πρώην τσαρική αυτοκρατορία, αφοσιώθηκαν ολοκληρωτικά στον ανθρωπιστικό αγώνα για τη σωτηρία του Ελλήνων. Κατόρθωσαν να φέρουν με καράβια στη Θεσσαλονίκη περίπου 150.000 Ελληνες, οι οποίοι ρίζωσαν στα χώματα της Θράκης και της Μακεδονίας.

Η ταραγμένη ζωή του θα σταματήσει στα Σκόπια, όπου εγκαταστάθηκε μαζί με την κόρη του Κατίνα. Εκεί ξαναπαντρεύτηκε, έκανε και άλλα παιδιά και νέα οικογένεια. Ασχολήθηκε με την εξορυκτική δραστηριότητα. Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, η κατάσχεση των ορυχείων από τους Γερμανούς κατακτητές, η πείνα και η ναζιστική σκλαβιά τον έστειλαν στον τάφο το 1941. Ο τάφος του βρίσκεται στο νεκροταφείο των Σκοπίων Μπούτελ.
Δισέγγονός του ήταν ο Παύλος Σιδηρόπουλος.

Ο τάφος

Η ιστορία του Ζορμπά, που συνδέει την Ελλάδα με τα Σκόπια έγινε γνωστή όχι μόνο λόγω του εκπληκτικού βιβλίου του Καζαντζάκη που έχει κυκλοφορήσει σε όλο τον κόσμο. Αλλά και λόγω του ότι πριν από περίπου 20 χρόνια βρέθηκε ο τάφος του στη γειτονική χώρα.

Ηταν το μακρινό 1997 και μια δημοσιογραφική αποστολή της εφημερίδα «Εθνος» φέρνει στο φως στοιχεία για το που τάφηκε ο καζαντζακικός ώρας. Μάλιστα, λίγο καιρό μετά επισκέφτηκε τον τάφο του και ο μεγάλος Ελληνας μουσικοσυνθέτης, Μίκης Θεοδωράκης.

Ο Μίκης τον επόμενο μήνα οργανώνει την παρουσίαση του έργου του «Ζορμπάς ο Έλληνας» στην αίθουσα της όπερας του Λαϊκού Θεάτρου σε χορογραφία Λόρκα Μασίνε. Παρών στη συναυλία και ο ίδιος ο Κίρο Γκλιγκόροφ.

Συνεπής στις θέσεις του ο μεγάλος μουσικοσυνθέτης είχε γράψει τότε στη Le Monde. «Το πρόβλημα θα υπάρξει αν τα Σκόπια επιδιώξουν αποκλειστικότητα του ονόματος Μακεδονία και άλλα εδάφη με το ίδιο όνομα, όπως η ελληνική Μακεδονία, θεωρηθούν εδάφη υπό κατοχή».

Όπως έγραφαν τότε τα ρεπορτάζ, «ο Γιοβάν Ντένκοφσκι, ο διευθυντής των νεκροταφείων, δεν πίστευε στα μάτια του. Είχα ακούσει για τον Ζορμπά αλλά δεν ήξερα ότι ήταν θαμμένος εδώ».
Γι’ αυτά τα χρόνια του Ζορμπά στα Σκόπια -που είναι και τα τελευταία της ζωής του- τα στοιχεία είναι συγκεχυμένα. «Ενα πρωί ξημερώματα χωρίσαμε» γράφει ο Ν. Καζαντζάκης στο βιβλίο του για τον χωρισμό του με τον Ζορμπά, που έγινε στις αρχές του ’30. «Αυτός πήγε κατά Βορρά και καταστάλαξε στη Σερβία, σ’ ένα βουνό δίπλα στα Σκόπια, όπου ξεπάτωσε, λέει, πλούσια φλέβα λευκόλιθο, τύλιξε μερικούς παραλήδες, αγόρασε σύνεργα, στρατολόγησε εργάτες κι άρχισε πάλι να ανοίγει μέσα στη γης γαλαρίες. Τίναξε βράχους, έφτιαξε δρόμους, έφερε νερό, έχτισε σπίτι, παντρεύτηκε, γέρος κοτσανάτος, μια όμορφη γλεντοχήρα, τη Λιούμπα και έκανε παιδί μαζί της».

Η εγγονή του πάντως, η αρχιτέκτων Αννα Γκάιγκερ, που πέθανε το 2002 στο Βελιγράδι, επέμενε ότι ο Ζορμπάς δεν παντρεύτηκε τη Λιούμπα και δεν απέκτησε μαζί της παιδιά. Πάντως εδώ υπάρχουν ερωτηματικά καθώς και η απορία ποιος είναι εκείνος ο καθολικός Στέφαν Ζορμπά;