Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι Ρωμαϊκοί Χρόνοι (Μέρος Δ’)

Την κυριαρχία της ελληνικής γλώσσας στο ανατολικό τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, με τη μορφή βεβαίως της κοινής διαλέκτου για την οποία κάναμε λόγο στο τελευταίο άρθρο μας, καθιστά φανερή η ευρύτατη χρήση της στα πεδία της θρησκείας, της επιστήμης και της λογοτεχνίας. Θρησκευτικά και επιστημονικά κείμενα των Ιουδαίων και των Αιγυπτίων είτε μεταφράζονταν στα ελληνικά είτε γράφονταν πια στα ελληνικά, ενώ το ίδιο συνέβαινε με διάφορες ανατολικές κοσμολογίες και με πολλά λογοτεχνικά κείμενα μεγάλης κυκλοφορίας. Εξάλλου, η Καινή Διαθήκη και τα πρώτα χριστιανικά συγγράμματα γράφτηκαν στα ελληνικά, ο δε χριστιανισμός, με όχημα επικοινωνίας την ελληνική γλώσσα, έφθασε μέχρι την πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας. Ακόμα και το θρησκευτικό – φιλοσοφικό ρεύμα του γνωστικισμού, που αντιπαρατέθηκε στην ορθοδοξία κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, γνώρισε την ύψιστη ακμή του διαμέσου της ελληνικής γλώσσας.

Η μεγάλη αυτή διάδοση της ελληνικής γλώσσας στην κοινή της διάλεκτο, καθώς και ορισμένων μορφών ελληνικής παιδείας που δεν ήταν ταυτόσημες με τα πρότυπα της Κλασικής Περιόδου, προκάλεσε τη δυσφορία πολλών μελών των ανώτερων τάξεων, που διέθεταν υψηλό μορφωτικό επίπεδο. Οι άνθρωποι αυτοί, από την εποχή όπου ο Μέγας Αλέξανδρος είχε συνενώσει ένα μεγάλο κομμάτι της Ανατολής με τον ελληνικό κόσμο, είχαν κατορθώσει να ξεχωρίζουν έναντι των υπολοίπων χάρη στο γεγονός ότι μιλούσαν ελληνικά και ήταν κάτοχοι της παραδοσιακής ελληνικής παιδείας, την οποία τους προσέφεραν τα κατά τόπους γυμνάσια με τις σωματικές και πνευματικές ασκήσεις τους. Δεδομένων των νέων συνθηκών που είχε διαμορφώσει η ρωμαϊκή επικράτηση στην Ανατολή, προπάντων δε της δυνατότητας πρόσβασης των μαζών στην ελληνική γλώσσα και παιδεία, οι ανώτερες τάξεις του ελληνικού κόσμου αντέδρασαν παίρνοντας αποστάσεις από το κυρίαρχο ρεύμα του ελληνισμού με την κοινή του διάλεκτο.

Μάλιστα, όσοι επιθυμούσαν να κρατήσουν τα σκήπτρα στον τομέα της γλώσσας και του πολιτισμού μάθαιναν πλέον την αττική διάλεκτο, ενώ μελετούσαν τον Όμηρο και τους μεγάλους συγγραφείς των Κλασικών Χρόνων. Κατά την αντίληψή τους, η επανασύνδεση με τα ιδιώματα και τις διαλέκτους των ένδοξων προγόνων τους, με τα θέματα και τα εκφραστικά μέσα της επικής ποίησης και των μεγάλων τραγικών, κατεδείκνυε τοις πάσι την υπεροχή του ελληνικού πνεύματος, την ανωτερότητα της ελληνικής παιδείας. Το ιδεολογικό αυτό κίνημα, η σύντονη αυτή προσπάθεια –αρχής γενομένης από τον 1ο αιώνα π.Χ.– να αναβιώσει στη λογογραφία και στη λογοτεχνία η αττική διάλεκτος σύμφωνα με τα υποδείγματα του Κανόνα των δέκα ρητόρων και της παλαιάς κωμωδίας, ονομάστηκε αττικισμός ή και Β’ σοφιστική (προς διάκριση από την περίφημη πνευματική και κοινωνική κίνηση που εκδηλώθηκε στην Αθήνα περί τα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ.).

Κομβικός υπήρξε ο ρόλος που διαδραμάτισε κατά τους Ρωμαϊκούς Χρόνους η ελληνική γλώσσα και στο ζήτημα της διάδοσης του χριστιανισμού, της σπουδαιότερης ασφαλώς εξέλιξης που σημειώθηκε την περίοδο εκείνη σε θρησκευτικό και πνευματικό επίπεδο. Στη Δύση, κατά πρώτον, η χριστιανική εκκλησία της Ρώμης διατήρησε την ελληνική ως λειτουργική της γλώσσα έως τα τέλη του 2ου αιώνα. Η επακολουθήσασα μετάβασή της στη λατινική γλώσσα σηματοδότησε την έναρξη της μεγάλης εξάπλωσης του χριστιανισμού στο δυτικό τμήμα της Αυτοκρατορίας, αλλά και πέραν αυτού. Στην Ανατολή πάλι οι ελληνόφωνες εκκλησίες συνέβαλαν καθοριστικά στη μετάφραση των ιερών κειμένων της Αγίας Γραφής σε παραδοσιακές γλώσσες και τοπικές διαλέκτους, όπως η συριακή, η κοπτική, η αρμενική, η περσική, η ινδική και η σλαβική (ορισμένες μάλιστα από αυτές, προκειμένου να εδραιωθούν, δανείστηκαν στοιχεία του ελληνικού αλφαβήτου).

Εξάλλου, ο ανώτερος κλήρος, ακολουθώντας δρόμο παράλληλο με εκείνον των ανώτερων στρωμάτων της κοινωνίας, άρχισε σταδιακά να εγκαταλείπει την ελληνιστική κοινή, στην οποία –όπως προείπαμε– είχαν γραφτεί η Καινή Διαθήκη και όλα τα πρώιμα χριστιανικά συγγράμματα. Στα τέλη του 2ου αιώνα άρχισε στην Αλεξάνδρεια η συστηματική προσέγγιση του χριστιανισμού από τη σκοπιά της παραδοσιακής, υψηλού επιπέδου (τόσο εννοιολογικού όσο και γλωσσικού) ελληνικής παιδείας. Έτσι, τον ύστερο 4ο αιώνα οι επιφανείς εκκλησιαστικοί άνδρες της Ανατολής έγραφαν πλέον στην αττικίζουσα, τη γλώσσα που ικανοποιούσε τους βαθιά μορφωμένους (παρά ταύτα, η Καινή Διαθήκη παρέμεινε στο αρχικό γλωσσικό της ιδίωμα). Στους κατοπινούς αιώνες τα ελληνικά, αφενός με την αττικίζουσα μορφή τους και αφετέρου ως εξελιγμένη μορφή της ελληνιστικής κοινής, έμελλε να αποτελέσουν την κυρίαρχη γλώσσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, εξώφυλλο βιβλίου για το γνωστικισμό, το θρησκευτικό – φιλοσοφικό ρεύμα που αντιπαρατέθηκε στην ορθοδοξία κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες και γνώρισε την ύψιστη ακμή του διαμέσου της ελληνικής γλώσσας.

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι Ρωμαϊκοί Χρόνοι (Μέρος Α’)

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι Ρωμαϊκοί Χρόνοι (Μέρος Β’)

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι Ρωμαϊκοί Χρόνοι (Μέρος Γ’)