Σοστακόβιτς: Ο πολύπλευρος συνθέτης στα χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης

Η μουσική του αξιομνημόνευτη, η σχέση του με το καθεστώς της Σοβιετικής Ένωσης «αινιγματική». Ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς ήταν από τους συνθέτες εκείνους που άφησε πλούσια κληρονομιά στο μουσικό κόσμο, όπως και τροφή για έρευνα.

Συνάντησε αυστηρούς περιορισμούς, λογοκρίθηκε, περιθωριοποιήθηκε, υπάρχει όμως μια μερίδα που δεν θεωρεί ότι υπήρξε θύμα του καθεστώτος. Το φως έχουν δει απόψεις που τον θέλουν να μην είχε το ρόλο του μουσικού που συνέθετε ανεξάρτητα από τις κυβερνητικές προσταγές.

Το 2016 συμπληρώνονται 110 χρόνια από τη γέννησή του και ερωτήματα για τη ζωή του δεν φεύγουν από την επικαιρότητα.

Γεννήθηκε στην Αγία Πετρούπολη τo 1906. Γνώρισε τη μουσική στα παιδικά του χρόνια με τη βοήθεια της μητέρας του που στεκόταν δίπλα του ως δασκάλα. Στα 13 του έτη αποφάσισε να εξερευνήσει πιο ουσιαστικά τη δύναμη που «κρύβουν» οι νότες. Παρακολουθούσε τα μαθήματα του Ωδείου της Αγίας Πετρούπολης και δεν άργησε να ξεχωρίσει. Ο συνθέτης Αλεξάντερ Γκλαζούνοφ αμέσως έδειξε ενδιαφέρον για τις δυνατότητές του.

Με το πέρασμα του χρόνου ο Σοστακόβιτς εμπλούτιζε όλο και περισσότερο το βιογραφικό του. Είχε συνθέσει μεταξύ άλλων, 15 συμφωνίες, 15 κουαρτέτα εγχόρδων, έξι κοντσέρτα, ένα κουιντέτο για πιάνο, δύο σύνολα πρελούδια, όπερα, μουσική για μπαλέτο και κινηματογράφο.

Η τέχνη του όμως έπρεπε να δίνει αναφορά στο καθεστώς του Στάλιν. Η σχέση του με αυτό λέγεται πως ήταν αντιφατική. Υπήρξε περίοδος που έχαιρε της εύνοιάς του, στην πορεία ωστόσο ο μουσικός έγινε παραλήπτης σφοδρών κριτικών. Συχνά δεν κατάφερνε να ευθυγραμμίζει τη δουλειά του με το ιδεολογικό πλαίσιο της Σοβιετικής Ένωσης. Είχε περιγράψει το καθεστώς ως «αφάνταστα σκληρό» χωρίς να αφήνει να εννοηθεί πως μπορούσε να αναπτύσσει ελεύθερα τις σκέψεις του πάνω στη μουσική.

«Η καθημερινότητα μού έφερνε δυσάρεστα νέα. Αισθανόμουν πόνο. Έφτασα στο σημείο να αισθάνομαι τόσο μόνος, τόσο φοβισμένος», είχε πει συγκεκριμένα σκιαγραφώντας μια από τις δυσκολότερες περιόδους της ζωής του.

Το 1936 ήταν για εκείνον μια χρονιά με επώδυνες εμπειρίες. Το σταλινικό καθεστώς τον αποκήρυξε και οι συνέπειες δεν άργησαν να φανούν. Αρκετοί φίλοι τού γύρισαν την πλάτη, αφού η γνωριμία μαζί του έπαψε να είναι απλή υπόθεση.

«Πέτρα του σκανδάλου» η όπερα «Λαίδη Μάκμπεθ» την οποία συνέθεσε 26 ετών. Ο Στάλιν με πολιτικά στελέχη του κόμματός του παρακολούθησε το έργο το οποίο τον εξόργισε και την επόμενη ημέρα δημοσίευμα της εφημερίδας Πράβντα με τίτλο «Χάος αντί για μουσική» είδε το φως. Χαρακτήριζε τη δουλειά του συνθέτη ως «χονδροειδή, πρωτόγονη και χυδαία».

Το 1937 ο συνθέτης κλήθηκε για ανάκριση, κατάφερε όμως να γλιτώσει χάρη σε ένα παιχνίδι της μοίρας. Ο ανακριτής του συνελήφθη πριν τον συναντήσει.

Με το ξέσπασμα του πολέμου μεταξύ Ρωσίας και Γερμανίας το 1941, ο Σοστακόβιτς αρχικά παρέμεινε στο Λένινγκραντ στη διάρκεια της πολιορκίας της πόλης, διάστημα κατά το οποίο έγραψε τα τρία πρώτα μέρη της 7ης Συμφωνίας (Συμφωνίας του Λένινγκραντ). Ο Στάλιν ήθελε να κάνει το έργο γνωστό και εκτός Σοβιετικής Ένωσης. Έτσι τον Ιούνιο και τον Ιούλιο του 1942 το έργο παρουσιάστηκε στο Λονδίνο και στην Νέα Υόρκη και έγινε σύμβολο της αντίστασης του σοβιετικού λαού. Επιθυμία του Σοστακόβιτς ήταν να παρουσιαστεί το έργο και στο ίδιο το Λένινγκραντ. Ένα αεροσκάφος έσπασε τον αεροπορικό αποκλεισμό και μετέφερε τις παρτιτούρες στην πόλη. Η συναυλία έγινε στις 8 Αυγούστου και μεταδόθηκε από όλους τους ραδιοφωνικούς σταθμούς της Σοβιετικής Ένωσης.

Στη διάρκεια του πολέμου ο Σοστακόβιτς εργάστηκε επίσης για την εκστρατεία εμψύχωσης, εκφωνώντας μεταξύ άλλων ραδιοφωνικό διάγγελμα προς το σοβιετικό λαό. Την ίδια περίοδο παρέλαβε το Βραβείο Στάλιν για το Κουιντέτο για πιάνο και έγχορδα.

Ο Σοστακόβιτς ωστόσο δεν ήταν μόνο φίλος του κομμουνιστικού καθεστώτος, αλλά κατά διαστήματα και εχθρός της σταλινικής ιδεοληψίας. «Φλέρταρε» με την εκτέλεση και την απέλαση στα Γκουλάγκ . Αργότερα όμως προσπάθησε να μην κινείται αντίθετα στην επίσημη ιδεολογία. Οι εντάσεις κόπασαν για λίγο μέχρι που «ήρθε» και η δεύτερη αποκήρυξη το 1948. Καταγγέλθηκε και πάλι για φορμαλισμό, και για δυτικές επιρροές. Οι κατηγορίες στάθηκαν ικανές ώστε να απαγορεύσουν το μεγαλύτερο κομμάτι της μουσικής του συνθέτη.

Τον εφιάλτη, όμως, διαδέχτηκε η ανακούφιση με το θάνατο του Στάλιν το 1953. Ο δρόμος για την ελεύθερη κυκλοφορία κομματιών που για χρόνια έκρυβε στο συρτάρι άνοιξε. Η Τέταρτη Συμφωνία βρισκόταν ανάμεσα σε αυτά τα έργα με τα οποία μιλούσε για τη βαρβαρότητα που βίωσε επί σταλινικού καθεστώτος.

Η προσωπικότητα του συνθέτη απασχολούσε και απασχολεί. Ειδικά η σχέση του με καθεστώς της Σοβιετικής Ένωσης. Υπήρχαν κάποιοι που δεν θεωρούσαν ότι υπήρξε θύμα, αλλά «απολογητής» του.

Στα μεγάλα κεφάλαια της ζωής του Σοστακόβιτς βρίσκονται ο αθλητισμός και οι εμμονές. Το ποδόσφαιρο αποτελούσε βασικό κομμάτι της ψυχαγωγίας του, ενώ υπήρξε και διαιτητής ποδοσφαίρου. Το ποδόσφαιρο στα χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης φαίνεται να τον απασχολούσε καθώς είχε γράψει μουσική για μπαλέτο, το The Golden Age, που μιλούσε για μια ποδοσφαιρική ομάδα που προσπαθούσε να επιβιώσει κάτω από δύσκολες συγκυρίες και με τις απειλές να βρίσκονται στην καθημερινότητά της.

Οι εμμονές είναι ένα ακόμη στοιχείο που υπήρχε στη ζωή του Σοστακόβιτς. Όπως έλεγε η κόρη του, ήταν τελειομανής, έλεγχε τις ταχυδρομικές υπηρεσίες στέλνοντας γράμματα στον εαυτό του, συγχρόνιζε όλα τα ρολόγια του σπιτιού του, ήθελε καθετί γύρω του να είναι τακτοποιημένο και καθαρό.

Για να συνθέσει μουσική έπρεπε πρώτα να έχει επεξεργαστεί τα πάντα στο μυαλό του και μετά να τα αποτυπώσει στο χαρτί.

Πέθανε στις 9 Αυγούστου του 1975 από καρκίνο των πνευμόνων. Η επίσημη ανακοίνωση δεν δημοσιεύτηκε στην Πράβντα, παρά μόνο τρεις ημέρες μετά το θάνατό του, επειδή το κείμενο έπρεπε να γίνει αποδεκτό από τον ίδιο τον Μπρέζνιεφ.

Ελισάβετ Σταμοπούλου

Newsroom ΑΛΤΕΡ ΕΓΚΟ