Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Η ελληνιστική κοινή

Στο σημείο αυτό, πριν ασχοληθούμε με την εικόνα του ελληνικού κόσμου κατά τους Ρωμαϊκούς Χρόνους –την περίοδο που διαδέχτηκε την Ελληνιστική Εποχή, στην οποία ήταν αφιερωμένα τα τελευταία άρθρα μας–, κρίνεται σκόπιμο να παραθέσουμε κάποια πρόσθετα στοιχεία αναφορικά με την περίφημη ελληνιστική κοινή. Υπενθυμίζουμε ότι η αρχαία αυτή κοινή αποτέλεσε τη γέφυρα διαμέσου της οποίας η ελληνική γλώσσα ήλθε σε επαφή με το χριστιανισμό και συμπορεύτηκε με τη λατινική γλώσσα.

Κατ’ αρχάς, αξίζει να επισημάνουμε ότι ο όρος «κοινή» έχει χρησιμοποιηθεί από μακρού όχι μόνο για την ελληνική γλώσσα των Ελληνιστικών Χρόνων, αλλά και για δεκάδες άλλες γλώσσες, εκ των οποίων ορισμένες μόνο έχουν λιγοστά κοινά χαρακτηριστικά με την ελληνιστική κοινή. Η διευρυμένη χρήση του όρου «κοινή» συναρτάται ασφαλώς με το σημασιολογικό περιεχόμενο που δίδεται σε αυτόν από τους μελετητές της συγχρονικής και της διαχρονικής γλωσσολογίας. Σύμφωνα με έναν από τους προταθέντες κατά καιρούς ορισμούς, κοινές είναι οι γλώσσες ή οι διάλεκτοι που έχουν απολέσει τον τοπικό τους χαρακτήρα και κατά συνέπεια έχουν γίνει μέσα για υπερτοπική επικοινωνία. Σύμφωνα πάλι με έναν άλλον ορισμό, οι κοινές είναι το σταθεροποιημένο αποτέλεσμα της ανάμειξης γλωσσικών υποσυστημάτων, όπως οι τοπικές ή οι λογοτεχνικές διάλεκτοι.

Για τη δημιουργία κοινής αναγκαίες προϋποθέσεις θεωρούνται η ομαλοποίηση και η απλοποίηση διαλεκτικών τύπων, ώστε να διαμορφωθεί μια ιστορικά μεικτή αλλά συγχρονικά σταθερή κοινή διάλεκτος – αυτή περιλαμβάνει στοιχεία από τις διαλέκτους που συνέβαλαν στη διαμόρφωσή της, αλλά και δομές που δεν εμφανίζονται σε καμία από τις προαναφερθείσες διαλέκτους. Από διαχρονικής απόψεως, είμαστε σε θέση να διακρίνουμε διαφορετικά στάδια στην εξελικτική πορεία της κοινής: προκοινή, σταθεροποιημένη κοινή, διευρυμένη κοινή και αφομοιωμένη κοινή.

Ειδικότερα όσον αφορά την ελληνιστική κοινή, καθοριστικοί παράγοντες για τη μετάβαση της αρχαίας Ελλάδας στο στάδιο της προκοινής (της ασταθούς φάσης πριν από τη δημιουργία κοινής) στάθηκαν οι πολυμελείς συμμαχίες που συγκροτήθηκαν και οι πολιτικοί συνασπισμοί που διαμορφώθηκαν – προπάντων η ίδρυση αφενός της Ιωνικής Συμπολιτείας (Κοινού των Ιώνων) πριν από τους Περσικούς Πολέμους και αφετέρου της Α’ Αθηναϊκής Συμμαχίας (Συμμαχίας της Δήλου), καρπού της αθηναϊκής ηγεμονίας στο β’ και στο γ’ τέταρτο του 5ου αιώνα π.Χ. Οι πολιτικές αυτές εξελίξεις, σε συνδυασμό με τις πολύμορφες πολιτιστικές επαφές και τις «αμφίπλευρες προσαρμογές» –κατά την επιστημονική ορολογία– ανάμεσα στις αρχαίες διαλέκτους, διευκόλυναν τη σταδιακή δημιουργία μιας ευρύτερης ελληνικής γλωσσικής κοινότητας.

Θεμελιώδους σημασίας αποδείχθηκε εν προκειμένω η διαλεκτική μείξη που σημειώθηκε στις περιοχές της Ιωνίας υπό την επίδραση της Α’ Αθηναϊκής Συμμαχίας. Η γλωσσική μορφή που προέκυψε τον 4ο αιώνα π.Χ., η αττικοϊωνική κοινή, μπορεί να περιγραφεί ως σταθεροποιημένη κοινή. Κύρια χαρακτηριστικά της είναι η αποβολή μερικών φωνολογικών και μορφολογικών ιδιαιτεροτήτων της δυτικής ιωνικής (ευρέως γνωστής ως αττικής) διαλέκτου, η απώλεια ορισμένων ακραίων χαρακτηριστικών των κεντρικών και ανατολικών ιωνικών διαλέκτων, καθώς και η ύπαρξη κάποιων συμβιβαστικών μορφών που ερμηνεύονται ως δωρικές επιδράσεις.

Το πέρασμα στο επόμενο στάδιο, της διευρυμένης κοινής, έλαβε χώρα όταν η αττικοϊωνική κοινή, που ονομαζόταν πλέον ελληνιστική κοινή, μεταφέρθηκε σε πολλές περιοχές τού τότε γνωστού κόσμου, λιγότερο ή περισσότερο απομακρυσμένες, με τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου και το συνακόλουθο εποικιστικό ρεύμα. Το τελευταίο στάδιο στην εξελικτική πορεία της κοινής, εκείνο της αφομοιωμένης κοινής, χαρακτηρίζεται από περαιτέρω γλωσσική διεύρυνση και –κυρίως– από τη χρήση της κοινής για λογοτεχνικούς σκοπούς.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, η Α’ Αθηναϊκή Συμμαχία (Συμμαχία της Δήλου), καρπός της αθηναϊκής ηγεμονίας στο β’ και στο γ’ τέταρτο του 5ου αιώνα π.Χ.