Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι Ελληνιστικοί Χρόνοι (Μέρος Γ’)

Σε κάποιες από τις αλλόγλωσσες περιοχές του ελληνιστικού κόσμου –εκεί, επαναλαμβάνουμε, εξελίχθηκε, καθ’ όλη τη διάρκεια των Ελληνιστικών Χρόνων, μια διαδικασία εξελληνισμού των γηγενών πληθυσμών– έμελλε τελικά να επικρατήσει πλήρως η ελληνιστική κοινή και να εξαφανιστεί η τοπική γλώσσα, η γλώσσα των αυτοχθόνων. Ωστόσο, σε άλλα μέρη της ίδιας κατηγορίας το κύριο γνώρισμα ήταν η διγλωσσία ορισμένων στρωμάτων του ιθαγενούς πληθυσμού.

Η ολοκληρωτική επικράτηση της ελληνιστικής κοινής συντελέστηκε σε παραλιακές περιοχές της Ασίας, εκεί όπου υπήρχαν πόλεις οι οποίες δέχτηκαν ένα μεγάλο αριθμό ελλήνων μεταναστών (από τη Μακεδονία αλλά και τον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο) και εξελίχθηκαν σε μείζονα οικονομικά και πολιτισμικά κέντρα των Ελληνιστικών Χρόνων. Απόρροια της κατίσχυσης αυτής της ελληνιστικής κοινής ήταν η εξαφάνιση γλωσσών όπως η ομιλούμενη στις φοινικικές πόλεις της Τύρου και της Σιδώνας σημιτική, η καρική, η λυδική και άλλες τοπικές γλώσσες της δυτικής Μικράς Ασίας. Απεναντίας, σε χωριά της υπαίθρου όπου κατοικούσαν αυτόχθονες κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων (μισθωτοί αγρότες κ.ά.) η τοπική διάλεκτος συνέχισε να αποτελεί το μοναδικό όργανο επικοινωνίας. Σε αυτούς τους τόπους με τον πατροπαράδοτο τρόπο ζωής τα μέλη της ανώτερης τάξης, πέραν της μητρικής γλώσσας, ήταν σε θέση να μεταχειρίζονται την ελληνιστική κοινή, η οποία τους επέτρεπε να έχουν δοσοληψίες οικονομικής φύσεως και να επικοινωνούν με τους επικεφαλής των ελληνιστικών βασιλείων.

Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα της διγλωσσίας αυτής μπορούμε να αναφέρουμε την Αίγυπτο των Πτολεμαίων. Εκεί τα μέλη της ανώτερης κοινωνικής τάξης, της αριστοκρατίας και του ιερατείου της Αιγύπτου, επικοινωνούσαν με την αυλή των Πτολεμαίων διά της ελληνικής γλώσσας – και όχι, οφείλουμε να επισημάνουμε, είτε διά της ιερογλυφικής (της γραφής που σώζεται σε ιερές επιγραφές) είτε διά της δημοτικής (της γραφής που απαντά σε εμπορικά και νομικά έγγραφα). Εκ παραλλήλου, η επικοινωνία του πτολεμαϊκού γραφειοκρατικού συστήματος διοίκησης με τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα πραγματωνόταν στη μητρική γλώσσα των Αιγυπτίων, την κοπτική. Αξιοπρόσεκτο, όμως, είναι το γεγονός ότι η γραπτή απεικόνιση της γλώσσας αυτής γινόταν διαμέσου του ελληνικού αλφαβήτου, εμπλουτισμένου με οκτώ επιπλέον σύμβολα δανεισμένα από την αιγυπτιακή δημοτική γραφή.

Οι Εβραίοι πάλι της πτολεμαϊκής Αιγύπτου, το πλέον γνωστό παράδειγμα εξελληνισμένης εθνικής ομάδας κατά την Ελληνιστική Εποχή, εγκατέλειψαν την αραμαϊκή, την επίσημη γλώσσα των Αχαιμενιδών, αυτήν που χρησιμοποιούσαν (όπως και οι Εβραίοι της Παλαιστίνης) κατά τη διάρκεια της περσικής επικυριαρχίας. Κατά τα φαινόμενα, χάρη στον εξελληνισμό τους οι Εβραίοι της Αιγύπτου κατάφεραν να αποτελέσουν μέλη του γραφειοκρατικού μηχανισμού του κράτους των Πτολεμαίων (φοροεισπράκτορες, χωροφύλακες κ.ά.). Εξάλλου, ακόμα και στην ίδια την Παλαιστίνη ο σταδιακός αλλά έντονος εξελληνισμός –από την άποψη της γλώσσας, των ηθών και των εθίμων– της ιουδαϊκής αριστοκρατίας προ της επαναστάσεως των Μακκαβαίων ήταν προφανώς συνδεδεμένος με τη δίψα των μελών της για εξουσία.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, το βασίλειο των Πτολεμαίων (Αίγυπτος) τον 3ο-2ο αιώνα π.Χ.

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι Ελληνιστικοί Χρόνοι (Μέρος Α’)

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι Ελληνιστικοί Χρόνοι (Μέρος Β’)