Κώστας Αξελός: Η κατάσταση της παγκόσμιας μετριότητας

Ένας μεγάλος σύγχρονος στοχαστής, ο Έλληνας υφηγητής της Φιλοσοφίας στο παρισινό Πανεπιστήμιο της Σορβόννης Κώστας Αξελός –που απ’ το 1945 ζη μόνιμα στο εξωτερικό–, βρίσκεται αυτές τις μέρες στην Αθήνα, τέρμα των εφετεινών διακοπών του στην Ελλάδα.

Μαθητής του Χάιντεγκερ και μεταφραστής του έργου του «Τι είναι η φιλοσοφία», καθώς και της «Ιστορίας και ταξικής συνείδησης» του Λούκατς, ο Κώστας Αξελός είναι ο φιλόσοφος που προσπαθεί να προωθήση «μια καινούργια σκέψη του παιχνιδιού της αποσπασματικής ολότητας». Μια σκέψη ανοιχτή και πολυδιάστατη, «ερωτώσα» και «πλανητική», πασίγνωστη σήμερα από τα φιλοσοφικά του δοκίμια, που κυκλοφορούν σε πολλές γλώσσες του κόσμου.

[…]

Στο αίτημα του «Ταχυδρόμου» να παραχωρήση μια συνέντευξη για τους αναγνώστες του, ο Κώστας Αξελός δέχτηκε να συνομιλήση με τον συνεργάτη μας κ. Γιώργο Πηλιχό, που τυχαίνει να είναι φίλος του διακεκριμένου Έλληνα φιλοσόφου.

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 11.9.1975, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Αποσπάσματα από την πολύ ενδιαφέρουσα αυτή συνομιλία του Αξελού με τον Πηλιχό, η οποία είχε πραγματοποιηθεί το 1975 και είχε δημοσιευτεί στο τεύχος του «Ταχυδρόμου» που είχε κυκλοφορήσει στις 11 Σεπτεμβρίου 1975, παρατίθενται κατωτέρω:

«Ταχυδρόμος»: Ποτέ δεν ήταν μεγαλύτερο το χάσμα ανάμεσα στους νέους και τους γονείς τους, ανάμεσα στη νεολαία και το κατεστημένο, όσο είναι σήμερα, λίγο πολύ παντού. […] Μπροστά σ’ αυτή τη διαμάχη «παλιών» και «νέων», που τις δυο τελευταίες δεκαετίες γίνεται όλο και πιο έντονη, τι θα είχε να πη ένας στοχαστής, ένας φιλόσοφος σαν και σας;

Αξελός: Νομίζω πως με τον τρόπο τους και οι δύο αντιμαχόμενες δυνάμεις –και η παλιά γενιά και η νέα– έχουν δίκιο. Το δίκιο όμως που έχουνε πρέπει να εννοηθή τελείως ειρωνικά.

Η παλιά γενιά υπερασπίζεται ακόμα θεσμούς –πολιτικούς, οικογενειακούς, θρησκευτικούς, ηθικούς, πανεπιστημιακούς– που πράγματι έχουν περισσότερο κι’ από σαπίσει, έχουν εκμηδενισθή.

Η νέα γενιά παρουσιάζεται σαν ανατρεπτική. Τονίζω το παρουσιάζεται, γιατί  μπορεί να είναι κανείς σίγουρος ότι σε δέκα, είκοσι χρόνια οι εκάστοτε επαναστατημένοι νέοι θ’ αποτελέσουν κι’ αυτοί τμήμα του κατεστημένου και θα ενταχθούν στα κρατικά, οικογενειακά, θρησκευτικά, πολιτικά, ιδεολογικά, πανεπιστημιακά πλαίσια, κάπως απελευθερωμένα.

Γι’ αυτό λέω ότι έχει ειρωνικά δίκιο η παλιά γενιά άμα κλαίει αυτόν τον εκμηδενισμό των, όπως λέμε μεγαλόφωνα, αξιών, ενώ οι ίδιες αυτές αξίες έχουν εκμηδενισθή απ’ τους ίδιους τους θεσπιστές τους, και γι’ αυτό λέω επίσης ότι έχει ειρωνικά δίκιο η νέα γενιά άμα τις αντιμάχεται, γιατί πρόκειται να ενταχθή.

«Ταχυδρόμος»: Εδώ θα μπορούσε να μπη το ερώτημα: Ποιοι θα μπορούσανε να είναι οι νέοι θεσμοί ή ποιο θα μπορούσε να είναι το νέο σύνολο μορφής και περιεχομένου ζωής;

Αξελός: Αυτό κανείς δεν το βλέπει. Ίσα-ίσα, θάλεγα ότι αυτό που βλέπουμε οι πιο διορατικοί στοχαστές του αιώνα είναι ότι περνάμε από μια αστική κατάσταση, στις βιομηχανικά αναπτυγμένες χώρες, ή από μια αγροτική κατάσταση, στις βιομηχανικά υποανάπτυκτες χώρες –Ασία, Νότια Αμερική–, σε μια γενικευμένη μικροαστική κατάσταση. Θάλεγα ότι η κατάληξη του αστικού καθεστώτος, η κατάληξη των λεγομένων σοσιαλιστικών επαναστάσεων, η κατάληξη των αγροτικών επαναστάσεων για τη βιομηχανοποίηση των χωρών οδηγούνται σ’ ένα παγκόσμιο, σ’ ένα πλανητικά γενικευμένο μικροαστικό καθεστώς, όπου όλο το παλιό ξανάρχεται – ξανάρχεται απλώς με μια ελαφρώς νέα μάσκα, χωρίς να κατορθώνουμε να διαβάσουμε ούτε την ίδια τη μάσκα ούτε τι κρύβεται πίσω απ’ αυτή τη μάσκα.

Αυτή θα έλεγα είναι η κωμωδία του κόσμου. Γι’ αυτό σήμερα όλες οι επαναστάσεις κι’ όλες οι αντεπαναστάσεις παίρνουν τη μορφή κωμωδίας. Κωμωδία δεν είναι μόνο το γελοίο κωμειδύλλιο ή η ελαφριά επιθεώρηση. Κωμωδία είναι σήμερα η τύχη του κόσμου, όπου η τραγωδία αποχώρησε, όπου τα πράγματα είναι ορατά και μπορεί κανείς να τα προβλέψη –σε όλους τους τομείς– και όπου την κωμωδία αυτή την παίζουν και οι μεγαλύτεροι με τον τρόπο τους –μ’ ένα βαρετό, γεροντίστικο τρόπο– και οι νέοι μ’ ένα, θάλεγα, πρόωρα γερασμένο τρόπο κιόλας. Ο Χέγκελ, που στάθηκε ο τελευταίος μεγάλος κλασικός φιλόσοφος, προέβλεψε το θάνατο της μεγάλης φιλοσοφίας, της μεγάλης τέχνης, της Ιστορίας. Ο Μαρξ στάθηκε ένας μεγαλοφυής επίγονος του Χέγκελ – μεγαλοφυής, αλλά επίγονος. Δεν έστησε τίποτ’ άλλο που να μπορέση να πραγματοποιηθή. Από τότε οι πιο οξυδερκείς στοχαστές και ποιητές, ο Νίτσε, ο Χάιντεγκερ, αυτό που ορισμένοι άνθρωποι προσπαθούμε να κάνουμε σήμερα, είναι να διαγνώσουμε αυτήν την παγκόσμια πλανητική κατάσταση, που δεν είναι μόνο η κατάσταση του παγκόσμιου πλάνου, της παγκόσμιας περιπλάνησης, αλλά είναι και η κατάσταση της παγκόσμιας μετριότητας.

Για πρώτη φορά ίσως στην ιστορία του κόσμου η μετριότητα έχει αναγραφή σαν ένα παγκόσμιο ιστορικό καθήκον, στο οποίο κανείς, εκτός από στιγμές, δεν μπορεί να ξεφύγη.

[…]

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 11.9.1975, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

«Ταχυδρόμος»: Στις επαφές που έχετε με τους σπουδαστές σας μέσα ή έξω από το πανεπιστήμιο, στις επαφές σας γενικά με τους νέους, τι έχετε διαπιστώσει; Οι νέοι έχουν ένα συγκεκριμένο όραμα για τον κόσμο που θέλουνε να κατοικήσουνε, να διοικήσουνε, να μορφώσουνε;

Αξελός: Έχουνε μόνο κριτικές προτάσεις, κριτικές διαπιστώσεις μάλλον, οι οποίες κατά το πλείστον είναι σωστές, αλλά δεν πηγαίνουνε σε αρκετό βάθος, όχι γι’ αυτό που θέλουν, αλλά γι’ αυτό που δεν θέλουν, δηλαδή τον αστικό ή τον γραφειοκρατικά σοσιαλιστικό κόσμο. Για το τι θέλουν δεν έχουνε καμμία πρόταση. Θα μπορούσε να πη κανείς, νέοι φοιτητές είναι, πώς να έχουνε ακόμα και προτάσεις για το μέλλον;

Αυτό που είναι πιο επώδυνο, για έναν τουλάχιστον που διδάσκει, είναι ότι δεν εγκολπίζονται οι νέοι την προσπάθεια των προηγούμενων στοχαστών, και των μερικών που είναι γύρω τους, να σκεφτούν αυτό το πρόβλημα τής μη πρότασης για ένα νέο κόσμο.

[…]

«Ταχυδρόμος»: Σεις ο ίδιος, μιλώντας προηγουμένως για ένα νέο άνοιγμα στο ερωτικό παιχνίδι με νέους ρυθμούς και κανόνες, δεν περιορισθήκατε ν’ αναφερθήτε μόνο στις σχέσεις ανάμεσα στον άντρα και τη γυναίκα, αλλά και στις σχέσεις ανάμεσα σε άτομα του ίδιου φύλου. Αυτό σημαίνει ότι αναγνωρίζετε την ομοφυλοφιλία σαν μια φυσιολογική και νόμιμη κατάσταση μέσα στο ερωτικό παιχνίδι;

Αξελός: Φυσικά, έχω σκεφθή το ζήτημα αυτό, γιατί ανήκει τόσο σε μια καινούργια σκέψη πάνω σ’ όλο τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό –όπου τόσο η φιλοσοφία όσο και η στρατιωτική τέχνη βασίζονταν στην ομοφυλοφιλία– όσο και στο σημερινό κόσμο, που υπάρχει ως πρόβλημα.

Κατά πρώτο, θα έλεγα, δεν πρέπει να εννοούμε την ομοφυλοφιλία απλώς στην ειδική της έννοια, σαν μια ενεργητική ή παθητική ενέργεια ενός άντρα ή μιας γυναίκας προς άτομα του ίδιου φύλου. Κάθε άνθρωπος –κι αυτό ο Φρόυντ και η ψυχανάλυση τόχουνε αποδείξει– έχει μέσα του στοιχεία ομοφυλόφιλα, τα οποία είτε εκδηλώνονται πραχτικά είτε εκδηλώνονται συναισθηματικά είτε εξιδανικεύονται. Λοιπόν, ο ομοφυλόφιλος –άντρας ή γυναίκα– δεν είναι ο άλλος, δεν είναι το άλλο στοιχείο, αλλά είμαστε εμείς οι ίδιοι επίσης, κατά κάποιο τρόπο, και γι’ αυτό πρέπει ν’ ανοιχτή ένας χώρος στην ομοφυλοφιλία. Κι’ όταν λέω ν’ ανοιχτή ένας χώρος, δεν εννοώ ν’ ανοιχτή σαν ένας παιδικός κήπος όπου θα μαζεύωνται οι ομοφυλόφιλοι, αλλά υπό το φως του ήλιου ή των ηλεκτρικών λαμπτήρων να μπορούν κι’ εκείνοι –άντρες ή γυναίκες ομοφυλόφιλοι– να ζουν τη ζωή τους.

Αυτό που θα έπρεπε να μεταμορφωθή, επίσης, είναι η κωμωδία της ομοφυλοφιλίας, την οποία παίζουνε συχνά οι ίδιοι οι ομοφυλόφιλοι –άντρες ή γυναίκες–, τονίζοντας δηλαδή τα ξεχωριστά τους στοιχεία. Θα έπρεπε κι’ αυτό να ενταχθή στον ενιαίο δρόμο της ενοποίησης των φυσικών, ψυχικών, διανοητικών, στοχαστικών, ποιητικών λειτουργιών. […]

«Ταχυδρόμος»: Τι θεωρείτε πως είναι το θετικώτερο στοιχείο σ’ έναν άνθρωπο και τι το αρνητικώτερο;

Αξελός: Θετικώτερο, θάλεγα, είναι το άνοιγμα. Με το άνοιγμα εννοώ το ξεπέρασμα του ανθρώπου από τον ίδιο τον άνθρωπο, το να μη θεωρή τον εαυτό του κέντρο του κόσμου, όπως τον θεωρεί, αλλά ενταγμένο σ’ ένα παιχνίδι που είναι το παιχνίδι του κόσμου, που δεν παίζεται ούτε ανθρωποκεντρικά ούτε κοινωνιολογικά ούτε ψυχολογικά μόνο, αλλά παίζεται από τον ίδιο τον κόσμο, που είναι πολύ περισσότερο παρά η συνισταμένη όλων των υπαρχόντων, γιατί είναι ο ανοιχτός ορίζοντας, ο χρόνος που μας περιέχει.

Το αρνητικώτερο στοιχείο που μπορεί να δη κανείς στον άνθρωπο είναι η επιπεδότητα, αυτό που ονόμασα πριν μετριότητα. Καθώς όμως δεν πιστεύω ότι δεν υπάρχουνε ξέχωρα αρνητικά στοιχεία, πιστεύω ότι η ίδια αυτή επιπεδότητα, η ίδια αυτή η μετριότητα, μπορεί να οδηγήση σ’ έναν τόσο ασφυκτικό κόσμο, που ίσως από ασφυξία πνιγμένος πια, μέτριος άνθρωπος, ανοιχτή σ’ αυτόν τον κόσμο του παιχνιδιού που τον εμπαίζει και τον κοιτάει χωρίς κανέναν ανθρωποκεντρισμό, ειρωνικά.

[…]

«Ταχυδρόμος»: Ένα άλλο βασικό χαρακτηριστικό του σημερινού ανθρώπου είναι ότι βιάζεται τόσο πολύ να πετύχη επαγγελματικά, κοινωνικά, οικονομικά, που δεν σκέφτεται με ποιο τρόπο θα φτάση σ’ αυτήν την επιτυχία, στο σκοπό του, έτσι που δεν προλαβαίνει να σκεφτή τον θάνατο. Αυτό, το ότι οι άνθρωποι τρέχουν σαν τρελλοί στη ζωή, για να συγκεντρώσουν για λογαριασμό τους όλα αν είναι δυνατόν τα πλούτη του κόσμου, όλη τη δόξα, ερήμην της πραγματικότητας του θανάτου, τι νόημα μπορεί να έχη;

Αξελός: Θάλεγα νόημα κανένα. Δεν υπάρχουνε πια κυρίαρχα νοήματα. Αυτό δεν σημαίνει ότι γι’ αυτό η ζωή είναι α-νόητη. (Για πάρα πολλούς ανθρώπους είναι και α-νόητη, δεν είναι όμως αναγκαστικά α-νόητη.)

Αυτό που μας σπρώχνει στη ζωή, αυτό που μας εντάσσει στο παιχνίδι του κόσμου, δεν εξαρτάται από μας. Αυτό ακριβώς, νομίζω, πρέπει ν’ αποβάλη ο σύγχρονος άνθρωπος: την πίστη ότι είναι αυτός ο άνθρωπος της ζωής του, είτε είναι ζητιάνος είτε γραφειοκράτης Σοβιετικός είτε καπιταλιστής, και ότι κυριαρχεί και τον θάνατό του. Ο ύπατος αρμοστής δεν είναι ο θάνατος, παρ’ όλο που λείπει σήμερα απ’ τον σύγχρονο άνθρωπο μια σχέση με τον θάνατο, αλλ’ ο ύπατος αρμοστής είναι αυτό το παιχνίδι του κόσμου, που αυτό επιτάσσει στον καθένα, έτσι ή αλλιώτικα, και μέσα από ψυχολογικούς ή κοινωνικούς δρόμους, να ζήση τη ζωή του ή να ζήση τον θάνατό του.

Τα ζώα δεν πεθαίνουν. Τα ζώα ψοφάνε. Ο άνθρωπος μέχρι σήμερα πέθαινε. Πέθαινε μέσα στην αρχαία ελληνική πόλη, μέσα στη φεουδαρχικά χριστιανική εκκλησία, μέσα στην αστική πόλη ή κοινωνία. Σήμερα ο άνθρωπος αρχίζει ξανά να ψοφάη, αντί να πεθαίνη. Ευγενικώτερα λέγεται αυτό: απεβίωσεν. Ο θάνατος περιμένει επίσης μια άλλη αντιμετώπιση του ανθρώπου, μια άλλη πολύ πιο φιλική αντιμετώπιση.

«Ταχυδρόμος»: Πολλοί άνθρωποι σήμερα θεωρούν υποχρέωσή τους να δηλώνουν αριστεροί –χωρίς πολλές φορές να τους το ζητάη κανείς–, ακόμα και άτομα που στηρίζουν το αστικό καθεστώς, χωρίς ωστόσο οι άνθρωποι αυτοί, τα άτομα αυτά, να προχωρούν, πέρα απ’ τη λεκτική, στην ουσιαστική, στην πραγματική ένταξή τους στον ιδεολογικό – πολιτικό χώρο της Αριστεράς. Ποια εξήγηση δίνετε σ’ αυτό το φαινόμενο;

Αξελός: Παλιά, αυτό που ο Μολιέρος ήδη στο 17ο αιώνα έδειξε με το πρόσωπο και το προσωπείο του Ταρτούφου, του υποκριτή, αυτό που οι Χέγκελ, Γκαίτε, Μαρξ και Νίτσε στιγμάτισαν ως φαρισαϊσμό, ήταν ένας φαρισαϊσμός της Δεξιάς. Οι άνθρωποι ήθελαν νάχουν το δεξί τους, να πούμε, χέρι, το λεγόμενο «καλό χέρι», καθαρό και επίσημο. Η υπόθεση του ταρτουφισμού, η υπόθεση του φαρισαϊσμού, πέρασε σήμερα κάπως στ’ αριστερά. Δηλαδή, οι ίδιοι άνθρωποι, οι οποίοι διέψευδαν διαρκώς τα ιδανικά τους, τα ιδανικά τα οποία λέγανε ότι είναι ιδανικά τους, σήμερα θέλουν επίσης να προσχωρήσουνε, φραστικά μόνο, σε μια Αριστερά.

Απ’ τη μεριά της πάλι, η Αριστερά που μιλάει ή νομίζει ότι μιλάει μια αριστερή γλώσσα στα ήθη και τα έθιμά της, στην ερωτική της ζωή, στον τρόπο με τον οποίο παίζει το όλο ιστορικό, πολιτικό και εκπολιτιστικό παιχνίδι, δείχνει ότι υπακούει σε πρότυπα που ούτε τα έχει εφεύρει ούτε προσπαθεί να τα εφεύρη, αλλά σε πρότυπα που είναι και μένουνε μικροαστικά. Γι’ αυτό σήμερα ο ταρτουφισμός, ο φιλισταιισμός, είναι τόσο δεξιός όσο και αριστερός.

«Ταχυδρόμος»: Κι’ από προηγούμενες συζητήσεις μαζί σας, αλλά κι’ από τον τρόπο που θίγετε σήμερα τα θέματα Δεξιάς – Αριστεράς, καπιταλισμού – σοσιαλισμού, μπορεί κανείς να σας κατατάξη σ’ έναν ουδέτερο, ιδεολογικά – πολιτικά, χώρο. Είστε πράγματι ουδέτερος πολιτικά;

Αξελός: Δεν θα μιλούσα για ουδετερότητα με κανένα τρόπο. Δεν θα μιλούσα για εξιστορικότητα. Κάθε άνθρωπος είναι τοποθετημένος κάπου. Θα έλεγα η τοποθέτηση αφορά δύο κόσμους, που δεν είναι ίσως ούτε δύο ούτε και κόσμοι. Πρώτον, σε μια σειρά πρακτικά προβλήματα, οικονομικά, συνδικαλιστικά, εκπαιδευτικά, πολιτικά, οργανωτικά, εκεί ανήκω, σ’ αυτό που λένε, στο χώρο της Αριστεράς. Όσον όμως αφορά αυτό που ονομάζεται ακόμα μεγάλη σκέψη και μεγάλη ποίηση, προσπαθώ να δω τις γενικές γραμμές μιας ποιητικής σκέψης που ν’ αγκαλιάζη τόσο τη Δεξιά όσο και την Αριστερά, ξεπερνώντας τες. Σ’ ένα απ’ τα βιβλία μου, «Το παιχνίδι του κόσμου», υπάρχει η απλή φράση που σήκωσε μεγάλο σάλο: «Να στέκεται κανείς σήμερα αριστερά, αλλά σκεπτόμενος». Αυτό το «αλλά», το οποίον είναι βέβαια σωκρατικά ειρωνικό, είναι αυτό που προκάλεσε το μεγαλύτερο σάλο, είναι αυτό το «αλλά» που οδηγεί στην ποιητική σκέψη και στο ξεπέρασμα τόσο της Δεξιάς όσο και της Αριστεράς, είναι αυτός ο χωροχρόνος στον οποίον εντάσσεται η ποιητική, στοχαστική προσπάθειά μου.

Ο Κώστας Αξελός γεννήθηκε στην Αθήνα στις 26 Ιουνίου 1924.

Ενεγράφη στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, αλλά ο πόλεμος τον έστρεψε προς την πολιτική.

Έλαβε μέρος στην Αντίσταση ως οργανωτής, δημοσιογράφος και θεωρητικός του κομμουνιστικού κινήματος (1941-1945).

Η συμμετοχή του στα Δεκεμβριανά, το 1944, είχε ως αποτέλεσμα τη σύλληψη, τη φυλάκιση και το βασανισμό του.

Αφού καταδικάστηκε σε θάνατο από κυβερνητικό στρατοδικείο και υπέστη εικονική εκτέλεση, κατάφερε τελικά να δραπετεύσει.

Από το 1945 εγκατέλειψε την ενεργό πολιτική και το ΚΚΕ τον διέγραψε από τις τάξεις του.

Στα τέλη του 1945, με τη συνδρομή του Οκτάβιου Μερλιέ, τότε διευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου της Αθήνας, επιβιβάστηκε στο θρυλικό πλοίο «Ματαρόα» και κατέφυγε στο Παρίσι, όπου εγκαταστάθηκε μόνιμα.

Σπούδασε Φιλοσοφία στη Σορβόννη και εργάστηκε (από το 1950 έως το 1957) ως ερευνητής στο C.N.R.S. (Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας), στο Φιλοσοφικό Τμήμα.

Κατόπιν συνέχισε την ερευνητική του εργασία για τις δύο διδακτορικές διατριβές του στην École Pratique des Hautes Études (Πρακτική Σχολή Ανωτάτων Σπουδών) έως το 1959.

Από το 1962 έως το 1973 δίδαξε Φιλοσοφία στη Σορβόννη.

Υπήρξε συνεργάτης και αργότερα διευθυντής σύνταξης της επιθεώρησης Arguments (1956-1962), ενώ αργότερα ίδρυσε και διηύθυνε την ομότιτλη σειρά των Éditions de Minuit, όπου εξέδωσε και τα περισσότερα δικά του έργα.

Δημοσίευσε (Ελληνικά στην αρχή και ακολούθως Γαλλικά κατά κύριο λόγο, αλλά και Γερμανικά) σειρά βιβλίων, που έχουν μεταφραστεί σε δεκαέξι γλώσσες.

Μείζον έργο του Αξελού θεωρείται «Το παιχνίδι του κόσμου», το οποίο, μαζί με τα βιβλία «Συμβολή στη λογική» και «Προς την πλανητική σκέψη», περιλαμβάνεται στην τριλογία «Το ξετύλιγμα του παιχνιδιού».

Εξάλλου, ο Αξελός μετέφρασε στα Γαλλικά έργα των Χάιντεγκερ και Λούκατς, ενώ έδωσε διαλέξεις σε όλον τον κόσμο.

Ο Κώστας Αξελός απεβίωσε στο Παρίσι στις 4 Φεβρουαρίου 2010.