Ομορφιά και λειτουργικότητα

Γράφει ο Παναγιώτης Β.Τσακλής*

Τι αποκαλούμε αισθητική στην τέχνη ή τη δημιουργία γενικότερα; Το πιθανότερο να βρούμε τόσους ορισμούς, όσους και καλλιτέχνες και κριτικούς τέχνης ή ειδικούς σχεδιασμού προϊόντων. Και βέβαια, η τέχνη είναι μία έκφραση της αισθητικής μας αντίδρασης στην ομορφιά. Μία αντίδραση που μπορεί να ποικίλλει ανάμεσα σε διαφορετικές κουλτούρες ή ιδιοσυγκρασίες. Από την άλλη βέβαια, το γεγονός ότι σε ανθρώπους που ζουν σε απόσταση μεταξύ τους η τέχνη μπορεί να έχει την ίδια απήχηση ανεξάρτητα από γεωγραφική περιοχή και κουλτούρα, ενισχύει την άποψη πως πρόκειται για ένα ανθρώπινο σύστημα επικοινωνίας, με νευροβιολογικές βάσεις.

Βάσει μιας βιολογικής προσέγγισης, όποτε δημιουργείται τέχνη ή σχεδιάζεται ένα προϊόν, αυτά αναδεικνύουν τα γενετικά ποιοτικά στοιχεία του δημιουργού, όπως ταλέντο, επιδεξιότητα, δημιουργικότητα και γνωστική αντίληψη. Εναπόκειται λοιπόν στον εγκέφαλο του θεατή ή αγοραστή να πραγματωθεί η αισθητική αντίδραση.

Προσωπική αισθητική

Ενώ η «εμπειρική αισθητική» χρησιμοποιεί την επιστημονική προσέγγιση μέσω της παρατήρησης και του σκεπτικισμού για να μελετήσει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την τέχνη ή την  αισθητική ενός αντικειμένου, υπάρχει και η Νευροαισθητική (Neuroaesthetics), που χρησιμοποιεί τη νευροεπιστήμη για την εξήγηση και κατανόηση της εμπειρίας μας σε νευρολογικό επίπεδο.  Οι εμπειρίες που έχουν σχέση με την αισθητική, καταλήγουν μέσα από την αλληλεπίδραση μιας τριάδας νευρικών συστημάτων που περιλαμβάνουν το αισθητικό-κινητικό, συναισθηματικό-αξιολογικό και εννοιολογικό-γνωσιακό κύκλωμα.

Στην καθημερινότητα μας, πολλές φορές αγοράζουμε ένα προϊόν εντυπωσιασμένοι από την αισθητική του, πιστεύοντας ότι θα καλύψει την ανάγκη μας, αλλά δίχως περαιτέρω αξιολόγηση της λειτουργικότητας, της ασφάλειας και της χρηστικότητάς του. Στο παιχνίδι του μάρκετινγκ συναντούμε κατά κόρον το «βάπτισμα» πολλών προϊόντων με τον όρο εργονομικά ή εργονομικού σχεδιασμού. Η Εργονομία είναι η επιστήμη που μελετά την αλληλεπίδραση μεταξύ του ατόμου και των τεχνολογιών (human factors) και δημιουργεί προϊόντα κατάλληλα για ασφαλή και αποτελεσματική χρήση, που να ταιριάζουν στις σωματικές και νοητικές δεξιότητες του χρήστη. Η ασφάλεια καθορίζει σε μεγάλο βαθμό το εργονομικό επίπεδο ενός προϊόντος, ακολουθούμενη από την προσαρμοστικότητα, τη χρηστικότητα, την άνεση, την ευχαρίστηση και την κατανόησή του.

Δομή και λειτουργικότητα

Οταν θέλουμε να διαλέξουμε για παράδειγμα μια καρέκλα γραφείου, εγείρονται ερωτήματα όπως: Είναι εργονομικά σχεδιασμένη; Μπορεί κάποιος να αισθάνεται αναπαυτικά στη διάρκεια της δουλειάς; Ενα βασικό ερώτημα αφορά την επιλογή των κριτηρίων και τα πιθανά λάθη, μεταξύ ενός πραγματικά εργονομικού προϊόντος που θα μειώσει τους κινδύνους καταπόνησης του χρήστη και ενός προϊόντος με υψηλή αισθητική σχεδίαση που θα ονομάζεται μεν «εργονομικό», αλλά μακροπρόθεσμα θα αποβεί το αντίθετο.

Η εξελικτική Ψυχολογία υποστηρίζει πως προτιμούμε πρώτιστα αισθητικά χαρακτηριστικά, τα οποία είναι ωφέλιμα για την ανάπτυξη της λειτουργίας των αισθήσεών μας και της επιβίωσής μας γενικά. Χρειάζεται λοιπόν να δούμε πώς η αισθητική εμπειρία συνδέεται με την εμπειρία του προϊόντος και σε ποιο επίπεδο η ρήση «η μορφή ακολουθεί τη λειτουργία» μπορεί να επιτευχθεί.

Για την τελική επιλογή ενός προϊόντος στη βάση της αισθητικής και λειτουργικής του τελειότητας, χρειάζεται:

• Να αφιερώσουμε χρόνο παρατηρώντας το προϊόν (σχήμα/δομή).
• Να το συγκρίνουμε (νοερά) με άλλα αντίστοιχα που έχουμε δει ή έχουμε χρησιμοποιήσει.
• Να το κατατάξουμε (εμπειρικά) σε μία κατηγορία ποιότητας.
• Να καταλήξουμε στην αισθητική μας κρίση (ωραίο/άσχημο).
• Να το δοκιμάσουμε (φυσική εμπειρία).
• Να καταλήξουμε σε ένα αισθητικό συναίσθημα (ευχάριστο – ενοχλητικό).

Ακολουθώντας τη διαδικασία, κατά τη διάρκεια των πρώτων δύο (ή τριών) αυτόματων κυρίως βημάτων, η αντίληψή μας θα στηριχθεί στον σχεδιασμό και στον βαθμό που ο καθένας μας μπορεί να κατανοήσει τη δομή και να αξιολογήσει την καινοτομία του προϊόντος. Ετσι, αυτά τα στάδια αφορούν κύρια την αισθησιακή μας ευχαρίστηση (ή μη), ενώ στα τελικά στάδια η εμπειρία συμπληρώνεται από τη γνωστική, φυσική (σωματική) και συναισθηματική μας εμπειρία από το προϊόν. Το τέλειο ταίριασμα προκύπτει όταν η ποιότητα όλων των συνθετικών συνάδει μεταξύ τους.

Με οδηγό την εμπειρία και τη γνώση

Οι περισσότεροι από εμάς που δεν έχουμε ειδική εμπειρία ή εξειδίκευση, επιλέγουμε συνήθως το λιγότερο εργονομικό, αλλά περισσότερο αισθητικό προϊόν, ακολουθώντας τα πρώτα βήματα του παραπάνω μοντέλου, με μία αντιληπτική (εικόνα) ανάλυση του προϊόντος και ίσως και μία σύγκριση με προηγούμενα προϊόντα, αλλά δίχως περαιτέρω διαδικασία.

Ετσι, για παράδειγμα, κάποιος που αγοράζει ένα ποδήλατο για τον ελεύθερο χρόνο και άσκηση, δίχως όμως ειδική γνώση στα ποδήλατα, συνήθως επιλέγει το ποδήλατο ως «όλον» (whole), δίχως να δίνει ιδιαίτερη προσοχή στα επιμέρους τμήματά του (σέλα, πεντάλ κ.ά.) και η επιλογή στηρίζεται κύρια στην αισθητική και σίγουρα στην τιμή. Από την άλλη, ένας αναβάτης που είναι ενεργός και γνωρίζει την ποδηλασία, είτε για διασκέδαση ή για άσκηση και πρωταθλητισμό, αγοράζει το ποδήλατο σαν «σύνολο» (total) εξαρτημάτων, όπου το καθένα έχει ειδικά χαρακτηριστικά και λειτουργίες. Ετσι προσβλέπει κύρια στην απόδοση και ασφάλεια μέσα από την ευχαρίστηση και την επιτυχία.

Οι βασικές παράμετροι που επηρεάζουν την τελική κρίση του καταναλωτή είναι η εμπειρία του στον συγκεκριμένο χώρο προϊόντων και η δυνατότητα πρόσβασής του σε υποστηρικτικές πληροφορίες για το προϊόν (χαρακτηριστικά, οδηγίες χρήσης) και τη σχετική αγορά. Θα προσθέσουμε εδώ και τη συμμετοχή και εμπειρία του πωλητή, ο οποίος θα πρέπει να δώσει όλες τις χρηστικές και ουσιαστικές πληροφορίες για το κάθε προϊόν και ταυτόχρονα θα είναι σε θέση να συνδυάζει τις προσφορές του με βάση το τετράπτυχο «αισθητική – ασφάλεια – αποτελεσματικότητα – τιμή». Δεν υπάρχει άλλος τρόπος να αγοράσεις την κατάλληλη καρέκλα ή στρώμα, παρά μόνο εάν έχεις την ευκαιρία να κάνεις πολλές δοκιμές με διαφορετικά προϊόντα και να συνυπολογίσεις στην τελική σου κρίση τη φυσική σου εμπειρία (π.χ. άνεση, αναλγησία κ.ά.). Με άλλα λόγια, μόνο ο έμπειρος και καλά πληροφορημένος αγοραστής διαφέρει και θα διαλέξει μεταξύ ενός καλά σχεδιασμένου αλλά λιγότερο εργονομικού προϊόντος και ενός καλά σχεδιασμένου και εργονομικού, ανεξάρτητα από την τιμή και το εμπορικό όνομα.

*Ο κ. Παναγιώτης Β. Τσακλής είναι καθηγητής Εμβιομηχανικής και Εργονομίας, ΤΕΦΑΑ – Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, ερευνητής, Τμήμα Μοριακής Ιατρικής και Χειρουργικής, Karolinska Institute, Sweden.