Φάρμακα στο περιβάλλον: Αποτελέσματα ημερίδας του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος

Οι φαρμακευτικές ουσίες είναι, λόγω των εγγενών τους ιδιοτήτων στον άνθρωπο, βιολογικά ενεργές και συχνά κατασκευασμένες έτσι ώστε να παραμένουν αμετάβλητες κατά τη διέλευσή τους μέσα από το ανθρώπινο σώμα. Δυστυχώς, η σταθερότητα αυτή σημαίνει ότι εξακολουθούν επίσης να υφίστανται και έξω από το ανθρώπινο σώμα, γεγονός το οποίο μπορεί να δημιουργήσει περιβαλλοντικά προβλήματα.

Το Νομαρχιακό Συμβούλιο της Στοκχόλμης διενεργεί κατάταξη των περιβαλλοντικών κινδύνων και εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων για έναν ολοένα και αυξανόμενο αριθμό φαρμακευτικών ουσιών. Για ορισμένες ουσίες εντοπίστηκαν περιβαλλοντικοί κίνδυνοι, ενώ για άλλες, συμπεριλαμβανομένων των περισσότερων μεταβολιτών, τα κενά γνώσεων εξακολουθούν να υφίστανται.

Μέχρι σήμερα, έχουν εντοπιστεί δύο περιπτώσεις φαρμακευτικών προϊόντων που επηρεάζουν την άγρια φύση:

• Πολλές χώρες αναφέρουν ότι το παράγωγο οιστρογόνο αιθινυλοϊστραδιόλη είναι υπεύθυνο για την εκθήλυνση αρσενικών ψαριών, πιθανότατα σε συνδυασμό με άλλες ορμόνες ή ουσίες που απομιμούνται ορμόνες.
• Το αντιφλεγμονώδες φάρμακο δικλοφενάκη, που χρησιμοποιείται ως κτηνιατρικό φάρμακο, έχει σκοτώσει δεκάδες εκατομμύρια γύπες στην Ασία.

Οι περιπτώσεις αυτές είναι επαρκώς τεκμηριωμένες. Υπάρχουν όμως και άλλα φαρμακευτικά προϊόντα, μεταξύ αυτών αντιβιοτικά, ενδοκρινή, αντιπαρασιτικά, αντικαταθλιπτικά και αντικαρκινικά φάρμακα, τα οποία παρέχουν λόγους ανησυχίας. Διάφοροι παράγοντες μπορεί να ενισχύουν τους κινδύνους ή να αποκρύπτουν τις επιπτώσεις τους. Για παράδειγμα, οι επιπτώσεις σε μικροοργανισμούς και πολύ μικρούς οργανισμούς μπορεί να είναι λιγότερο προφανείς λόγω του μεγέθους τους και ως εκ τούτου να μην αναφέρονται. Επιπλέον, τα φαρμακευτικά προϊόντα χρησιμοποιούνται συχνά ως μείγματα αρκετών δραστικών συστατικών. Ενώ οι μεμονωμένες ουσίες βρίσκονται συνήθως στο περιβάλλον σε μέτριες ποσότητες, τα μείγματα ενδέχεται να αρκούν για να έχουν περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Οι εκτιμήσεις μεμονωμένων ουσιών μπορεί να είναι παραπλανητικές.

Μετά την αύξηση κατά τις τελευταίες δεκαετίες, τα τελευταία χρόνια οι συνολικές ευρωπαϊκές πωλήσεις φαρμακευτικών προϊόντων παρέμειναν σχεδόν σταθερές, με μικρή πτώση το 2008. Λόγω της εκπνοής διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας για σημαντικές φαρμακευτικές ουσίες, η εμφάνιση των εν λόγω ουσιών στο περιβάλλον ενδέχεται να αυξηθεί. Η ευρωπαϊκή αγορά αντιβιοτικών αυξήθηκε ελαφρώς κατά την περίοδο 2006-2008, ενώ η αγορά ορμονών μειώθηκε και εν συνεχεία ανέκαμψε ελαφρώς κατά την ίδια περίοδο. Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρήθηκε επίσης αύξηση των φαρμακευτικών ουσιών που περιέχουν φθόριο, οι οποίες χαρακτηρίζονται από βελτιωμένη βιοδιαθεσιμότητα στον ανθρώπινο οργανισμό και μεγαλύτερη ανθεκτικότητα στο περιβάλλον.

Το περιβαλλοντικό αποτύπωμα των φαρμακευτικών προϊόντων μπορεί να μειωθεί με διάφορους τρόπους

Πράσινο φαρμακείο είναι ο σχεδιασμός φαρμακευτικών προϊόντων και διαδικασιών που εξαλείφουν ή μειώνουν τη χρήση και παραγωγή επικίνδυνων ουσιών. Σύμφωνα με τις αρχές αυτές, τα φαρμακευτικά προϊόντα μπορούν να παραχθούν με μειωμένη επίπτωση στο περιβάλλον κατά την παραγωγή ή μετά τη χρήση. Η εισαγωγή των εν λόγω διαδικασιών και φαρμακευτικών προϊόντων δεν αποτελεί επί του παρόντος υψηλή προτεραιότητα για τη φαρμακευτική βιομηχανία, όμως οι μελλοντικές γενεές φαρμακευτικών προϊόντων θα εκλύουν πιθανώς λιγότερα υπολείμματα στο περιβάλλον.

Επειδή οι παραγωγοί, οι ιατροί, οι φαρμακοποιοί και οι ασθενείς εξακολουθούν να γνωρίζουν λίγα για τις επιπτώσεις στο περιβάλλον, την τύχη και τη συμπεριφορά των φαρμακευτικών προϊόντων, η ενημέρωση σχετικά με τα θέματα αυτά είναι ζωτικής σημασίας. Τα περιβαλλοντικά ζητήματα μπορούν να εισαχθούν σε ήδη υπάρχοντα συστήματα πληροφοριών ώστε να ευαισθητοποιηθούν περαιτέρω οι πολίτες για το ότι, πέρα από τα επιθυμητά αποτελέσματα για την υγεία, ορισμένα φάρμακα ενδέχεται να έχουν σημαντικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις.

Σε ολόκληρη την Ευρώπη τα λύματα και οι ποταμοί περιέχουν ευρεία ποικιλία φαρμακευτικών ουσιών και των μεταβολιτών τους. Δεν είναι όλες τους γνωστές. Δεδομένου ότι οι ουσίες εμφανίζονται κυρίως ως αποτέλεσμα ιατρικής αγωγής και δύσκολα μπορούν να αντικατασταθούν, η ρύπανση είναι αναπόφευκτη και πρέπει να αντιμετωπιστεί με την επεξεργασία των λυμάτων. Απαιτούνται διάφορες μέθοδοι επεξεργασίας για τον καθαρισμό του πόσιμου νερού. Υπάρχουν σύγχρονες μέθοδοι όπως η επεξεργασία με υπέρυθρες ακτίνες ή οι προηγμένες διεργασίες οξείδωσης για τη μείωση των φαρμακευτικών καταλοίπων.

Ένα σημαντικό μέρος των αχρησιμοποίητων φαρμακευτικών προϊόντων απορρίπτονται μέσω του νεροχύτη ή ως οικιακά απόβλητα. Αν και τα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη παρέχουν ειδικά συστήματα συλλογής, οι ποσότητες που συλλέγονται διαφέρουν σε μεγάλο βαθμό. Αυτό μπορεί να οφείλεται εν μέρει στην αβεβαιότητα ή την έλλειψη ευαισθητοποίησης του κοινού σχετικά με την περιβαλλοντικά ασφαλή διάθεση των αποβλήτων.

Βασικά πορίσματα
Ως αποτέλεσμα της ημερίδας, οι συμμετέχοντες συνέταξαν τις ακόλουθες προτάσεις για δράση:

Αποδεκτές περιβαλλοντικές επιπτώσεις

• Πρέπει να καθοριστούν περιβαλλοντικά πρότυπα ποιότητας για τα φαρμακευτικά προϊόντα.
• Η εκτίμηση του περιβαλλοντικού κινδύνου των ανθρωπίνων φαρμάκων θα πρέπει να αποτελεί μέρος της ανάλυσης κινδύνου – οφέλους στο πλαίσιο της διαδικασίας αδειοδότησης, με αποδεκτά κατάλοιπα ανάλογα με τη θεραπευτική σημασία του φαρμακευτικού προϊόντος.
• Όσον αφορά στην εκτίμηση των επιπτώσεων των φαρμακευτικών προϊόντων στο περιβάλλον, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη η εμπειρία από τα βιοκτόνα, τα φυτοπροστατευτικά ή τα βιομηχανικά χημικά προϊόντα επί της οικολογικής αξιολόγησης.
• Πρέπει να αναπτυχθούν πιθανά μέτρα άμβλυνσης του κινδύνου ως μέρος της διαδικασίας αδειοδότησης.

Οικολογική ταξινόμηση

• Όλα τα φαρμακευτικά προϊόντα πρέπει να ταξινομούνται σύμφωνα με την περιβαλλοντική επικινδυνότητά τους (ένα τέτοιο σύστημα δόθηκε στη δημοσιότητα από το Νομαρχιακό Συμβούλιο της Στοκχόλμης).

Πράσινο Φαρμακείο

• Πρέπει να εξεταστούν κίνητρα για το πράσινο φαρμακείο, όπως η παράταση των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας ή η μείωση του κόστους για λιγότερες οικολογικές δοκιμές με τον καθορισμό κριτηρίων απαλλαγής για τα φιλικότερα προς το περιβάλλον φαρμακευτικά προϊόντα.
• Πρέπει να εγκαινιαστεί έρευνα στην ΕΕ, συμπεριλαμβανομένων καλύτερων μεθόδων οικολογικά αποδοτικής σύνθεσης, με την ανάπτυξη νέων «φιλικότερων προς το περιβάλλον» φαρμακευτικών προϊόντων, τα οποία διασπώνται μετά τη χρήση.

Φαρμακευτικά απόβλητα στα νοικοκυριά

• Οι κανόνες των προγραμμάτων επαναγοράς για τα αχρησιμοποίητα φάρμακα πρέπει να εναρμονιστούν στην ΕΕ, η επαναγορά πρέπει πάντοτε να διενεργείται από φαρμακεία και τα φαρμακευτικά προϊόντα να φέρουν σήμανση που θα αναγράφει «επιστροφή αχρησιμοποίητου φαρμάκου σε φαρμακείο».
• Τα φαρμακευτικά απόβλητα πρέπει πάντοτε να αποτεφρώνονται.
• Η ενημέρωση των πολιτών σχετικά με τα προγράμματα επαναγοράς θα πρέπει να περιλαμβάνει σύγχρονα μέσα ενημέρωσης, όπως το Διαδίκτυο και η τηλεόραση.

Επεξεργασία λυμάτων

• Για να καταστρέφονται τα αναπόφευκτα κατάλοιπα δραστικών ουσιών και μεταβολιτών (κυρίως από τη θεραπεία), πρέπει να εξεταστεί το ζήτημα της βελτίωσης της επεξεργασίας λυμάτων, για παράδειγμα με τη χρήση ενεργού άνθρακα, προηγμένης οξείδωσης ή ακτινοβολίας υπερύθρων.

Διαθεσιμότητα δεδομένων και αξιολόγηση

• Απαιτούνται περισσότερα δεδομένα για την περιγραφή των επιπτώσεων – ιδιαίτερα των μακροχρόνιων – και της τύχης των φαρμακευτικών προϊόντων στο υδάτινο περιβάλλον.
• Πρέπει να συλλεχθούν και να καταστούν διαθέσιμα στο κοινό σε βάση δεδομένων της ΕΕ τα υπάρχοντα μη ταξινομημένα δεδομένα που έχουν προκύψει από την έρευνα ή τις διαδικασίες αδειοδότησης.
• Πρέπει να δοθεί προτεραιότητα στην αξιολόγηση φαρμακευτικών προϊόντων με δυνητικά σοβαρές επιπτώσεις στο περιβάλλον (π.χ. αντιβιοτικά).
• Πρέπει να επιλεγεί σύστημα δοκιμών και αξιολόγησης προσαρμοσμένο στα χαρακτηριστικά των ουσιών και να προστεθούν νέες παράμετροι.