Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Η μακεδονική διάλεκτος (Μέρος Β’)

Όπως αναφέραμε και στο προηγηθέν άρθρο μας αναφορικά με την αρχαία μακεδονική, τη γλωσσική ανομοιογένεια που χαρακτήριζε την περιοχή της Άνω και της Κάτω Μακεδονίας έως τα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. διαδέχτηκε η επικράτηση της ελληνιστικής κοινής, τουλάχιστον σε επίπεδο γραπτού λόγου. Η μακεδονική διάλεκτος περιθωριοποιήθηκε σταδιακά, καθώς αρχικά περιορίστηκε στην προφορική επικοινωνία και τελικά υποκαταστάθηκε από την κοινή και στον προφορικό λόγο. Εξ όσων γνωρίζουμε από τις πηγές, οι Μακεδόνες που στελέχωναν το πολυδιαλεκτικό στράτευμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου εκφράζονταν ήδη στην κοινή, ενώ χρήση της αρχαίας μακεδονικής γινόταν μόνο μεταξύ τους ή σε στιγμές συγκινησιακής φόρτισης.

Η ευρύτατη διάδοση της κοινής με τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου και το συνακόλουθο εποικιστικό ρεύμα, καθώς και η κυριαρχία της ως εκφραστικού οργάνου του μακεδονικού και όλων των ελληνιστικών βασιλείων αργότερα, είχαν ως αποτέλεσμα τη στενότατη σύνδεσή της με τους Μακεδόνες. Για ορισμένους αττικιστές, μάλιστα, ο όρος μακεδονίζειν, που η πρωταρχική σημασία του ήταν «ομιλώ τη μακεδονική διάλεκτο», έφθασε στο σημείο να αποκτήσει τη σαφώς αρνητική –όπως φανερώνουν τα ειρωνικά ή απαξιωτικά σχόλιά τους σε σχετικά χωρία– έννοια τού «ομιλώ την κοινή».

Η διάδοση της γραφής στη Μακεδονία (με τη χρήση αρχικά του κορινθιακού και ακολούθως του ιωνικού αλφαβήτου) στα προ του Φιλίππου Β’ χρόνια υπήρξε πολύ περιορισμένη εξαιτίας των πολιτικοοικονομικών συνθηκών που επικρατούσαν στην περιοχή (ο ιστορικός Αρριανός αναφέρει ότι οι Μακεδόνες ήταν μέχρι τότε φτωχοί νομάδες που πάσχιζαν να αντιμετωπίσουν τους εξωτερικούς εχθρούς). Το σκηνικό αυτό άλλαξε από τα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ., καθώς ο ηγετικός ρόλος που άρχισαν να διαδραματίζουν οι Μακεδόνες τούς υποχρέωσε τρόπον τινά να υιοθετήσουν την αττικοϊωνική κοινή ως όργανο γραπτής καταρχήν επικοινωνίας. Έτσι, τα μέχρι τούδε ευρεθέντα εντός των ορίων της Μακεδονίας κείμενα είναι στη συντριπτική τους πλειονότητα γραμμένα στην κοινή, ενώ η παρουσία της μακεδονικής διαλέκτου είναι ισχνότατη, σε κείμενα ιδιωτικού και κατεξοχήν λαϊκού χαρακτήρα, όπως οι κατάδεσμοι (κατάρες σε γραπτή μορφή).

Τα εμφανώς περιορισμένα ίχνη της αρχαίας μακεδονικής στο γραπτό λόγο –κατά κύριο λόγο ονόματα, ανθρωπωνύμια και τοπωνύμια ελληνικής ως επί το πλείστον προέλευσης–, σε συνδυασμό με τους εξωεπιστημονικούς παράγοντες για τους οποίους είχαμε κάνει λόγο στο αμέσως προηγούμενο άρθρο μας, συντέλεσαν στη διατύπωση ποικίλων απόψεων για τη θέση της μακεδονικής διαλέκτου εντός της ινδοευρωπαϊκής οικογένειας γλωσσών. Στο πλαίσιο των εν λόγω θεωριών, έγινε λόγος άλλοτε για μια ελληνική διάλεκτο –με ποικίλες όμως γνώμες για τη διαλεκτική της συνάφεια–, άλλοτε για ένα γλωσσικό κράμα με ιλλυρική βάση και άλλοτε πάλι για μια ελληνικής προέλευσης γλώσσα με επιδράσεις θρακικές και ιλλυρικές. Υποστηρίχθηκε, επίσης, ότι η μακεδονική ανήκει στον αιολικό ή στο δωρικό κλάδο, ότι συνδυάζει στοιχεία και από τους δύο αυτούς κλάδους ή και από άλλες διαλέκτους, αλλά και ότι υπήρχαν στην πραγματικότητα δύο μακεδονικές διάλεκτοι, η μία συγγενής της αιολικής και η άλλη συγγενής της δωρικής διαλεκτικής ομάδας.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, το σπουδαιότερο συγγραφικό έργο του ιστορικού Αρριανού, ο οποίος αναφέρει ότι οι Μακεδόνες ήταν στα προ του Φιλίππου Β’ χρόνια φτωχοί νομάδες που πάσχιζαν να αντιμετωπίσουν τους εξωτερικούς εχθρούς.

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Η μακεδονική διάλεκτος (Μέρος Α’)