Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι Αρχαϊκοί Χρόνοι (Μέρος Α’)

Οι λεγόμενοι Αρχαϊκοί Χρόνοι (700-490/480 π.Χ.) καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος της περιόδου που τοποθετείται ανάμεσα στην έναρξη του δεύτερου ελληνικού αποικισμού (περί τα μέσα του 8ου αιώνα π.Χ.) και το ξέσπασμα των Περσικών Πολέμων (αρχές 5ου αιώνα π.Χ.). Κύρια χαρακτηριστικά των δυόμισι αυτών αιώνων είναι αφενός μεν η ίδρυση αποικιών και –συνακόλουθα– η εξάπλωση του ελληνικού πολιτισμού, αφετέρου δε η αλλαγή του πολιτικοκοινωνικού σκηνικού διά της αναδύσεως των πόλεων-κρατών. Πρόκειται για μια εποχή ουσιαστικών ανακατατάξεων, κατά την οποία διευρύνθηκε το εμπόριο, τέθηκαν υπό αμφισβήτηση τα κεκτημένα της αριστοκρατίας και αναδιαμορφώθηκαν οι ανθρώπινες σχέσεις.

Οι σημαντικές αυτές ιστορικές εξελίξεις συνδέθηκαν στενά με την εισαγωγή της αλφαβητικής γραφής στον ελλαδικό χώρο (πιθανώς στα τέλη του 9ου ή στο α’ μισό του 8ου αιώνα π.Χ.) και τη σταδιακή καθιέρωση του γραπτού λόγου. Με άλλα λόγια, διαμορφώθηκε μια σχέση αλληλεπίδρασης μεταξύ των συνθηκών της εποχής και της –ολοένα αυξανόμενης– χρήσης του γραπτού λόγου σε διάφορα πεδία.

Η συσχέτιση αυτή καθίσταται εν πρώτοις σαφής στο πεδίο της ποιητικής δημιουργίας κατά τη διάρκεια της περιόδου που εξετάζουμε. Στο έργο των επιφανέστερων ποιητών αντανακλώνται οι επικρατούσες συνθήκες, τα ιστορικά γεγονότα στα οποία αυτοί συμμετέχουν, άμεσα ή έμμεσα. Ο παλαιότερος εξ αυτών, ο βοιωτός Ησίοδος (τα ποιήματά του τοποθετούνται γύρω στο 700 π.Χ.), εναντιώνεται στον τρόπο με τον οποίον ασκούσαν την εξουσία οι ευγενείς. Ακολουθούν ο σπαρτιάτης Τυρταίος, που έδωσε το «παρών» –ίσως και ως πολεμιστής– στις κρίσιμες για την πόλη του στιγμές του Β’ Μεσσηνιακού Πολέμου (σύγκρουση των Σπαρτιατών και των υποδουλωμένων Μεσσηνίων), και ο παριανός Αρχίλοχος, ο οποίος έλαβε μέρος στον αποικισμό της Θάσου (γύρω στα μέσα του 7ου αιώνα π.Χ.), προκειμένου να εξασφαλίσει τα προς το ζην ως ξενιτεμένος μισθοφόρος. Εξάλλου, ο περίφημος Σόλων μιλά στο ποιητικό έργο του για τις νομοθετικές πρωτοβουλίες του στην Αθήνα των αρχών του 6ου αιώνα π.Χ. (594-593 π.Χ.), όταν ως διαιτητής ή διαλλακτής βρέθηκε αντιμέτωπος με τα πάγια αιτήματα των τότε επαναστατικών κινημάτων για απόσβεση των χρεών και αναδασμό της γης.

Έμμετρος λόγος απαντά, επίσης, σε αναθηματικές και επιτάφιες επιγραφές. Ο πεζός λόγος, από την άλλη, κυριαρχεί στα δημόσια έγγραφα (νόμοι, συνθήκες), καθώς και σε κείμενα γεωγραφικού ή γενεαλογικού περιεχομένου, όπως αυτά του Εκαταίου του Μιλήσιου, κύριου εκπροσώπου της ελληνικής ιστοριογραφίας που αναπτύχθηκε στην Ιωνία (τέλη 6ου-αρχές 5ου αιώνα π.Χ.).

Οι δημόσιες επιγραφές των Αρχαϊκών Χρόνων είναι στην πλειονότητά τους νόμοι, κείμενα νομοθετικού χαρακτήρα, καθώς στην εν λόγω περίοδο έζησαν μεγάλοι νομοθέτες (στην Αθήνα παραδείγματος χάριν, πέραν του Σόλωνος, ο Δράκων, ο οποίος συνέγραψε τους νόμους του περί το 620 π.Χ. και υπήρξε ο συντάκτης του πρώτου ποινικού κώδικα της πόλης) και εφαρμόστηκαν νομοθετικές ρυθμίσεις ή και μεταρρυθμίσεις. Έτσι, προκειμένου να ικανοποιηθούν οι ανάγκες της εποχής, καταγράφηκε και συμπληρώθηκε με νέες διατάξεις το παλαιό εθιμικό δίκαιο, θεσμοθετήθηκε σταδιακά η οργάνωση του πολιτεύματος και της κοινωνίας, ενώ έλαβε συγκεκριμένη μορφή το λατρευτικό τυπικό.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, αρχαϊκό ιωνικό κιονόκρανο (β’ μισό του 6ου αιώνα π.Χ.), τμήμα αναθηματικού κίονα στον τάφο του Αρχιλόχου (Αρχαιολογικό Μουσείο Πάρου).