Διονύσιος Σολωμός: Πρώτιστη νεοελληνική αξία η ελευθερία

Η σχέση του Σολωμού με την ευρωπαϊκή σκέψη και ποίηση, την ιταλική και τη γερμανική κυρίως, έχει μελετηθεί διεξοδικά, με μια έμφαση που ίσως υπερκαλύπτει τη σημασία του φαινομένου. Δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο για τη σχέση του Σολωμού με την ελληνική παράδοση. Το σημαντικό ερευνητικό έργο που έχει γίνει σ’ αυτόν τον τομέα από ορισμένους σολωμιστές μένει να συμπληρωθεί, αλλά κυρίως να αποτιμηθεί σ’ όλες τις διαστάσεις και τις συνέπειές του.

Είναι γνωστό πως ο ποιητής προβληματιζόταν βαθιά πάνω στις νεοελληνικές πολιτισμικές αξίες. Η κατάκτηση της ιδέας του Ελληνισμού και η πραγμάτωσή της μέσα σε μια νέα ελληνική ποίηση αποτέλεσε από νωρίς τον κύριο στόχο της δημιουργικής του προσπάθειας. Η προσπάθεια αυτή θα κορυφωθεί και θα δώσει τους ωριμότερους καρπούς της στην τρίτη ποιητική του περίοδο (1833 κ.ε.), που συμπίπτει με μια ανανεωμένη και βαθύτερη σπουδή των λαϊκών πολιτισμικών αξιών. […]

Τον Σολωμό απασχολούσε θεωρητικά η αισθητική αξία των δημοτικών τραγουδιών και το ζήτημα της δημιουργικής τους αξιοποίησης από τους προσωπικούς δημιουργούς. Ας θυμηθούμε τη γνωστή του επιστολή στον Τερτσέτη, όπου εκθέτει με σαφήνεια την άποψή του: ο προσωπικός ποιητής «πρέπει να ρίχνει τις ρίζες του πάνω σ’ αυτά τα αχνάρια (ενν. της παράδοσης) αλλά δεν είναι καλό να σταματά εκεί· πρέπει να υψώνεται κατακόρυφα. Το έθνος ζητά από μας το θησαυρό της δικής μας διάνοιας, της ατομικής, ντυμένον εθνικά» (1833). Τον κανόνα αυτόν ο Σολωμός εφάρμοσε με τρόπο υποδειγματικό στο έργο του.

Η σχέση του Σολωμού με την παράδοση είναι πολύπλευρη και δεν περιορίζεται σε μία και μόνη φάση της δημιουργίας του. Ο ποιητής διαλέγεται με την ελληνική ποιητική, πνευματική και πολιτισμική παράδοση από την πρώτη ζακυνθινή περίοδο, από τότε που —με τη βοήθεια ή μη του Σπυρίδωνα Τρικούπη— στρέφεται προς τη νεοελληνική ποίηση, έως και την ύστερη φάση της ωριμότητάς του. Αυτό που ποικίλλει είναι το εύρος και το βάθος της επικοινωνίας.

[…] Και μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε ότι πολύ πριν αναγνωριστεί ως εθνικός ποιητής, ο Σολωμός είχε κιόλας ενσωματωθεί στην τοπική παράδοση· τραγούδια του όπως η Ξανθούλα και η Αγνώριστη βρίσκονταν στα χείλη όλων των νυχτερινών κανταδόρων της Ζακύνθου. Κοντολογής, οι πρώτες προσπάθειες του Σολωμού να γράψει ελληνική ποίηση ξεκινούν μέσα από έναν διάλογο προς την τοπική παράδοση· ο ποιητής καταφεύγει στις πιο πρόχειρες και εύληπτες πηγές που του προσφέρει το ζακυνθινό περιβάλλον της εποχής: αστική καντάδα, δημοτικό τραγούδι.

Υπάρχει και μια τρίτη πολύ σημαντική πηγή, απ’ όπου αρδεύεται η νεανική ποίηση του Σολωμού. Είναι η επτανησιακή σατιρική παράδοση. [… Και είναι αυτή η παράδοση που εξηγεί ικανοποιητικά τη φανερή απόσταση που χωρίζει τη λυρική ποίηση της ίδιας περιόδου, με την εκφραστική δυσκαμψία που παρουσιάζει πολλές φορές (φτάνει να θυμηθούμε την ωδή Εις το θάνατο του λορδ Μπάυρον και τις διαδοχικές προσπάθειες του Σολωμού να την διορθώσει), από τα σατιρικά αυτά ποιήματα, με την εκφραστική ευλυγισία, τη σπιρτάδα και τη χάρη που τα διακρίνει· χαρακτηριστικά που θα καλλιεργηθούν ακόμη περισσότερο στη μεταγενέστερη σατιρική παραγωγή του Σολωμού […].

Στην επόμενη φάση, που αντιστοιχεί στη «μεγάλη δημιουργική περίοδο του Σολωμού», όπως την αποκάλεσε ο Λ. Πολίτης (1823-33), ο ποιητής αναπτύσσει έναν πλουσιότερο και πιο ουσιαστικό διάλογο με την παράδοση, που έχει δύο σκέλη. Το ένα αντιπροσωπεύει μια θεμελιώδη επιλογή του Σολωμού, που είναι η θεωρητική υπεράσπιση της ζωντανής γλώσσας του λαού ως γραπτής γλώσσας του έθνους (Διάλογος, 1824). Η επιλογή αυτή σημαίνει, πρώτα απ’ όλα, εκτίμηση στο λαϊκό πολιτισμό, αλλά συνεπάγεται και δημοκρατική κατεύθυνση στην παιδεία. Το άλλο αφορά την επαναστατική ιδεολογία που ο Σολωμός θεμελιώνει πάνω στην έννοια της ελευθερίας.

Το δίδυμο ελευθερία και γλώσσα συνιστά κεντρικό σημείο ιδεολογικής αναφοράς για το πνευματικό κίνημα που θα ονομαστεί αργότερα Επτανησιακή σχολή. Οι εκτενέστερες και σπουδαιότερες συνθέσεις αυτής της περιόδου έχουν ως αντικείμενο αναφοράς γεγονότα, πρόσωπα και πλευρές της σύγχρονης ιστορικής πραγματικότητας και κατ’ εξοχήν της Επανάστασης. Ο Ύμνος εις την Ελευθερία, οι ωδές Εις το θάνατο του λορδ Μπάυρον και του Μάρκου Μπότσαρη, η Δόξα των Ψαρών, ο Λάμπρος, εν μέρει ο Διάλογος και η Γυναίκα της Ζάκυθος, αποτελούν τα τεκμήρια ότι ο Σολωμός θέτει πλέον σταθερά τη μούσα του στην υπηρεσία της εθνικής υπόθεσης, καθιερώνοντας μια παραλληλία υποχρεωτική ανάμεσα στον πνευματικό του αγώνα και στον απελευθερωτικό Αγώνα του Γένους. Μέσα σ’ αυτά τα έργα, ο ποιητής υμνεί βέβαια τον αγώνα, δοξάζει τους ήρωές του, προτρέπει, αποτρέπει, στηλιτεύει, διδάσκει, μ’ ένα λόγο, σημασιοδοτεί την ιστορική πράξη· αλλά πάντοτε μέσα από ένα συνεχή διάλογο με την ηρωική και την πολιτισμική γενικότερα παράδοση και τους αξιακούς της κώδικες. Από το διάλογον αυτό προκύπτουν τα διακριτικά συστατικά μιας εθνικής ιδεολογίας, όπως, για παράδειγμα, η συμβολική μεταφορά της μαχόμενης ελευθερίας που πετιέται μέσα από τα ιερά κόκαλα των Ελλήνων, σύνθεση που συνενώνει μια ιστορική εμπειρία μακρών αγώνων και θυσιών με μια διακειμενική αναφορά στην προσολωμική επτανησιακή παραγωγή.

Η ιδέα αυτή θα εξελιχθεί, στη συνέχεια, σε πλήρη ταύτιση της Ελευθερίας με την Ελλάδα, από την οποία προκύπτει ένας θεμελιώδης κώδικας της εθνικής ιδεολογίας: Ελλάδα και Ελευθερία είναι μια ταυτότητα, άρα Ελλάδα και σκλαβιά είναι μια αντίφαση· δε νοείται η Ελλάδα χωρίς την κατάσταση της ελευθερίας· η ελευθερία είναι ο ελάχιστος αναγκαίος όρος για την ύπαρξη της Ελλάδας. Έτσι η ελευθερία αναδείχνεται σε πρώτιστη νεοελληνική αξία. Η αντίληψη αυτή θα αναπτυχθεί σε πλήρες σημασιακό σύστημα στην τρίτη περίοδο της σολωμικής δημιουργίας, με τους Ελεύθερους Πολιορκημένους. […] Στο σύστημα αυτό, η ζωή, μέσα από την απόλυτη ταύτιση με τη λευτεριά και τον απόλυτο διαχωρισμό από τη σκλαβιά, υπερβαίνει τον στενά βιολογικό προσδιορισμό της και ταυτίζεται με την ακεραιότητα και αξιοπρέπεια του ανθρώπου· αξία ανώτερη από την ατομική επιβίωση, που συνεπάγεται τη θυσία της ζωής από σεβασμό στην αξία της ζωής, αφού ζωή χωρίς ελευθερία είναι αδιανόητη.

Είναι το αξιακό σύστημα που ονομάσαμε αντίληψη του προσώπου, μια σημαντική πολιτισμική κατάκτηση η οποία ορίζει το πέρασμα του νέου ελληνισμού από τη μεταβυζαντινή στη νεοελληνική πολιτισμική φάση. Μια επιλογή στρατηγικής σημασίας, την οποία ο Σολωμός πραγματοποίησε σε πλήρη αντιστοιχία και συμφωνία με τη λαϊκή επαναστατική ιδεολογία.

Η κορύφωση αυτής της πορείας προς τις πηγές της παράδοσης σημαδεύει δύο παράλληλες καταχτήσεις: τη βαθύτερη σπουδή και κατανόηση των χαρακτηριστικών αξιών του παραδοσιακού πνευματικού μας πολιτισμού και την πληρέστερη γνωριμία του Σολωμού με τη γερμανική ρομαντική φιλοσοφία και ποίηση. Απ’ αυτές τις δύο παραμέτρους προσδιορίζεται η πλήρης ωρίμανση της σκέψης και της ποιητικής του Σολωμού, η οποία εκφράζεται με την παγκοσμιοποίηση των ελληνικών πολιτισμικών αξιών και με την ελληνοποίηση των ευρωπαϊκών πνευματικών αξιών.

*Αποσπάσματα από την Εισαγωγή του Ερατοσθένη Γ. Καψωμένου (ομότιμου καθηγητή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων) στην ερμηνευτική μελέτη του που φέρει τον τίτλο «Ο Σολωμός και η ελληνική πολιτισμική παράδοση» (επετειακή έκδοση της Βουλής των Ελλήνων το 1998, επί τη συμπληρώσει διακοσίων ετών από το μαρτυρικό θάνατο του Ρήγα Φεραίου και τη γέννηση του Διονυσίου Σολωμού).

Ο Ερατοσθένης Καψωμένος

Ο Διονύσιος Σολωμός, ο εθνικός ποιητής της νεότερης Ελλάδας και θεμελιωτής της νέας ελληνικής λογοτεχνίας, γεννήθηκε στη Ζάκυνθο στις 8 Απριλίου 1798 και απεβίωσε στην Κέρκυρα στις 9 Φεβρουαρίου 1857.