Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Η γλώσσα του Ομήρου (Μέρος Α’)

Ένα από τα γενικά γνωρίσματα της γλώσσας που χρησιμοποιήθηκε στην πρώιμη ελληνική γραμματεία είναι οι ξεκάθαρες διαλεκτικές διασυνδέσεις. Μολονότι κάθε λογοτεχνικό είδος ήταν συνυφασμένο με τη διάλεκτο στην οποία είχε καλλιεργηθεί και καταγραφεί πρώτη φορά –η σύνδεση αυτή μάλιστα ήταν τόσο ισχυρή, ώστε κάθε συγγραφέας χρησιμοποιούσε υποχρεωτικά τη διάλεκτο του γραμματειακού είδους στο οποίο επρόκειτο να συνθέσει, ασχέτως προς τη δική του καταγωγή και τη μητρική του διάλεκτο–, η λογοτεχνική παραγωγή εν συνόλω είχε ένα κοινό γλωσσικό πρότυπο, έναν κοινό γλωσσικό πρόγονο: τα μνημειώδη ομηρικά έπη, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Η συγκεκριμένη γλωσσική μορφή, χάρη στην πλατιά ακτινοβολία των δύο ξακουστών ποιημάτων, έμελλε να ασκήσει τεράστια επιρροή σε όλα τα λογοτεχνικά είδη. Έτσι, οι λογοτεχνικές διάλεκτοι, ενσωματώνοντας στοιχεία του ομηρικού ποιητικού ιδιώματος, της γλώσσας της επικής ποίησης, αποστασιοποιήθηκαν συστηματικά από την τρέχουσα γλωσσική χρήση και απέκτησαν χαρακτήρα υπερτοπικό.

Ως προς τα χαρακτηριστικά τώρα της διαλέκτου των ομηρικών επών, το πρώτο που αξίζει να επισημανθεί είναι πως η Ιλιάδα και η Οδύσσεια –στη μορφή με την οποία έφθασαν σε εμάς, χρονολογούνται πιθανώς στο β’ μισό του 8ου αιώνα π.Χ.– είναι προϊόντα μιας μακραίωνης διαδικασίας προφορικής σύνθεσης και προφορικής μετάδοσης, πριν φθάσουν στο σημείο να μετατραπούν σε γραπτό κείμενο. Επιπροσθέτως, τα παλαιότερα χειρόγραφα στα οποία βασίζονται όλες οι σύγχρονες εκδόσεις των ομηρικών κειμένων ανάγονται στους αλεξανδρινούς λογίους του 2ου αιώνα π.Χ., οι οποίοι βεβαίως είχαν εφαρμόσει σε αυτά –και μάλιστα χωρίς ιδιαίτερη συνέπεια– το ορθογραφικό σύστημα της εποχής τους. Τούτων δοθέντων, είναι προφανώς μάταιη οποιαδήποτε προσπάθεια να αποκατασταθεί το πρωτογενές υλικό, το «κείμενο του Ομήρου».

Η ανωτέρω διαπίστωση –επιβάλλεται να σημειώσουμε παρενθετικά– είναι μία μόνο από τις πτυχές του περίφημου ομηρικού ζητήματος, του συνόλου δηλαδή των φιλολογικών προβλημάτων που σχετίζονται με την ταυτότητα του δημιουργού της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, τον τρόπο σύνθεσης των δύο επών και τη χρονολόγησή τους. Και το όλο ομηρικό ζήτημα συμπυκνώνεται έξοχα, μέσα σε λίγες γραμμές, από τον αείμνηστο φιλόλογο και γλωσσολόγο Αγαπητό Τσοπανάκη (Εισαγωγή στον Όμηρο) ως εξής:

«Το μόνο σημείο στο οποίο μπορούν να συναντηθούν σήμερα ενωτικοί και αναλυτικοί είναι ότι ο Όμηρος χρησιμοποίησε υλικό που είχαν δημιουργήσει παλαιότεροι αοιδοί. Από εκεί και πέρα οι αναλυτικοί θα πουν ότι το χρησιμοποίησε αδέξια, ενώ οι ενωτικοί –με περισσότερο δίκαιο– ότι το αφομοίωσε και χρησιμοποίησε απ’ αυτό ό,τι του χρειαζόταν κάθε φορά, διαλέγοντας, απορρίπτοντας, αναπλάθοντας και δημιουργώντας ο ίδιος, έτσι που να δώσει κάτι καινούργιο, κάτι που είχε τη σφραγίδα της μεγαλοφυΐας. Γι’ αυτό και φυλάχθηκε με θρησκευτική προσοχή και επιμέλεια πρώτα προφορικά, κι όταν ήλθε η ώρα, γραπτά. Αν ο ίδιος ποιητής σύνθεσε την Ιλιάδα και την Οδύσσεια (την πρώτη σε νεανική και τη δεύτερη σε γεροντική ηλικία) ή αν άλλος το πρώτο και άλλος το δεύτερο έπος, αυτό θα αργήσουμε ίσως να το μάθουμε. Το βέβαιο είναι ότι οι ενδείξεις για την παλαιότητα των επών όσο πάνε γίνονται πυκνότερες. Το πιο δύσκολο πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε σήμερα σαν συνέπεια της προφορικής σύνθεσης και παράδοσης (oral composition, oral tradition) είναι το πότε, το πώς και από ποιους έγινε η πρώτη καταγραφή της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Από τον Όμηρο τον ίδιον; Από έναν εγγράμματο συγγενή ή μαθητή, στον οποίο τα υπαγόρευσε ο ίδιος; Ή σε μεταγενέστερη εποχή από εγγράμματους ραψωδούς, οι οποίοι τα είχαν παραλάβει οι ίδιοι από προδρόμους τους με πιστή απομνημόνευση και που είναι δυνατό, θεληματικά ή άθελα, να επέφεραν τροποποιήσεις, προσθήκες και αφαιρέσεις στην αρχική μορφή των επών; Στο σημείο αυτό οι απαντήσεις δεν είναι ακόμη οριστικές ούτε πειστικές και είμαστε υποχρεωμένοι να περιμένουμε».

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, εξώφυλλο ξενόγλωσσης έκδοσης των ομηρικών επών.