Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή: Μαθηματική φλέβα

Στις 2 Φεβρουαρίου 1950 έφυγε από τη ζωή, σε ηλικία 77 ετών, ο Kωνσταντίνος Καραθεοδωρή, μια εξέχουσα επιστημονική προσωπικότητα, ένας από τους σημαντικότερους μαθηματικούς του 20ού αιώνα.

Γόνος μιας σπουδαίας οικογένειας με ρίζες στην Αδριανούπολη της Ανατολικής Θράκης, ο γεννημένος στο Βερολίνο Καραθεοδωρή, κατά τη μακροχρόνια παραμονή του στο εξωτερικό, τίμησε την Ελλάδα ως επιφανής επιστήμονας, ως πολιτισμένος άνθρωπος, ως ανιδιοτελής οραματιστής και ως αγνός πατριώτης.

Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή ως σπουδαστής της Στρατιωτικής Ακαδημίας του Βελγίου

Οι πρώτες μαθηματικές διακρίσεις ήλθαν για τον Κωνσταντίνο σε ηλικία δεκαέξι ετών. Ακολούθως εκείνος σπούδασε στη στρατιωτική σχολή μηχανικών του Βελγίου, στο Παρίσι και στο Λονδίνο, ενώ εργάστηκε ως μηχανικός σε μεγάλα αρδευτικά έργα του Νείλου. Όμως, η μεγάλη γοητεία που ασκούσαν πάνω του τα μαθηματικά τον οδήγησε στην απόφαση να εγκαταλείψει το επάγγελμα του μηχανικού, σε ηλικία 27 ετών.

Έχοντας την πεποίθηση ότι μόνο τα μαθηματικά έδιναν νόημα στη ζωή του, ο Καραθεοδωρή σπούδασε μαθηματικά στο Βερολίνο και κατόπιν στο Γκέτινγκεν (Γοτίγγη), περίφημο μαθηματικό κέντρο της Ευρώπης. Η διδακτορική του διατριβή με τίτλο «Περί ασυνεχών λύσεων στο λογισμό των μεταβολών» θεωρήθηκε ιδιαίτερης αξίας από σπουδαίους μαθηματικούς της εποχής εκείνης.

Ο Καραθεοδωρή κατάφερε να διαγράψει λαμπρή πορεία ως μέλος της επιστημονικής κοινότητας και ως παιδαγωγός. Οι επιστημονικές εργασίες του αναφορικά με τη μαθηματική ανάλυση και τη γεωμετρία, το λογισμό των μεταβολών και τη μαθηματική απεικόνιση, τη θερμοδυναμική και τη γεωμετρική οπτική, τη θεωρία των συνόλων και τη θεωρία της σχετικότητας θεωρούνται έρευνες εξαίρετης έμπνευσης, οι οποίες τον κατέστησαν έναν από τους κορυφαίους της μαθηματικής διανόησης σε παγκόσμιο επίπεδο.

Αξίζει να σημειωθεί ότι, στο πλαίσιο της λαμπρής επιστημονικής καριέρας του, ο Καραθεοδωρή ανέπτυξε σχέση αλληλοεκτίμησης με τον Άλμπερτ Αϊνστάιν και είχε τη δική του συμβολή στη διατύπωση της γενικής θεωρίας της σχετικότητας.

Το επιστημονικό του κύρος ήταν εκείνο που ώθησε τον Ελευθέριο Βενιζέλο, μετά την απελευθέρωση της ιωνικής γης από τον Ελληνικό Στρατό (1919), να του αναθέσει την οργάνωση του Πανεπιστημίου της Σμύρνης. Ο φιλόπατρις Καραθεοδωρή, που βρισκόταν τότε στο αποκορύφωμα της επιστημονικής σταδιοδρομίας του, εγκατέλειψε χωρίς δεύτερη σκέψη την αξιοζήλευτη θέση του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου και ανταποκρίθηκε στην πρόσκληση του έλληνα πρωθυπουργού. Ο εργασιομανής επιστήμονας εργάστηκε νυχθημερόν για την οργάνωση και τον εξοπλισμό του πανεπιστημίου, θέλοντας να κάνει πραγματικότητα την επιθυμία του Βενιζέλου, να εκπολιτίσει η Ελλάδα τη Μικρά Ασία. Δυστυχώς, τα τραγικά γεγονότα του 1922 δεν επέτρεψαν την υλοποίηση του οράματός του. Σύμφωνα με μαρτυρίες, ο Καραθεοδωρή υπήρξε ένας από τους τελευταίους που αναχώρησαν από τη Σμύρνη προ της καταστροφής και πρόλαβαν να σωθούν.

Πορτρέτο του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή από τον Γιάννη Μόραλη

Στη συνέχεια διορίστηκε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αλλά αναγκάστηκε να επιστρέψει στη Γερμανία, απογοητευμένος από την κατάσταση που υποχρεώθηκε να βιώσει στην πατρίδα του.

Το 1928 ο Καραθεοδωρή αφίχθη κατόπιν προσκλήσεως στις ΗΠΑ, όπου δίδαξε στο Χάρβαρντ και στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, ενώ έδωσε σειρά διαλέξεων σε φημισμένα πανεπιστήμια. Το 1929, ύστερα από νέο κάλεσμα του Βενιζέλου, επέστρεψε από το Μόναχο στην Ελλάδα, για να προσφέρει τις πολύτιμες υπηρεσίες του στην οργάνωση των Πανεπιστημίων της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης.

Αφού ανταποκρίθηκε επιτυχώς στην αποστολή του, επέστρεψε στην έδρα του στο Μόναχο, όπου συνέχισε εκ παραλλήλου το συγγραφικό του έργο, παραμένοντας δραστήριος και παραγωγικός έως το τέλος του βίου του.

Το φύλλο των «Νέων» που είχε κυκλοφορήσει το Σαββατοκύριακο 27-28 Απριλίου 2002 περιελάμβανε ένα δισέλιδο αφιέρωμα στον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή.

«ΤΑ ΝΕΑ», 27-28.4.2002, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο Τεύκρος Μιχαηλίδης, κύπριος μαθηματικός, μεταφραστής και συγγραφέας, ήταν ο συντάκτης ενός ενδιαφέροντος κειμένου που είχε περιληφθεί στο εν λόγω αφιέρωμα.

Ο Τεύκρος Μιχαηλίδης

Σε αυτό διαβάζουμε τα εξής:

Η συζήτηση για το αν κανείς γεννιέται ή γίνεται μαθηματικός είναι και παλιά και ατέρμων και αδιέξοδη. Ωστόσο η πορεία του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή αποτελεί ένα ισχυρότατο επιχείρημα για τους οπαδούς της άποψης ότι η μαθηματική φλέβα αποδίδεται κατ’ επιλογήν και πέραν πάσης λογικής σε μερικούς, ελάχιστους εκλεκτούς. Με παππού γιατρό (τον προσωπικό γιατρό του Σουλτάνου) και πατέρα διπλωμάτη (πρέσβη της Πύλης στο Βέλγιο) ο νεαρός Κωνσταντίνος δεν φαίνεται να είχε ούτε τη γονιδιακή προδιάθεση, ούτε την επίκτητη από το περιβάλλον και τις οικογενειακές επιρροές κλίση προς τα μαθηματικά. Ακολούθησε τεχνική εκπαίδευση και ήταν ένας μηχανικός με επιτυχή προϋπηρεσία μεταξύ άλλων στα φράγματα του Ασουάν και του Ασιούτ όταν, 27 χρόνων πια, αποφάσισε να ασχοληθεί αποκλειστικά με τα μαθηματικά. Όπως γράφει ο ίδιος σε ημιτελές αυτοβιογραφικό άρθρο που είχε αρχίσει να συντάσσει κατά παράκληση της Αυστριακής Ακαδημίας «…η οικογένειά μου και οι φίλοι μου… βρήκαν την απόφασή μου να εγκαταλείψω μια ασφαλή θέση με σημαντικές προοπτικές, για να ικανοποιήσω μια μάλλον ρομαντική κλίση μου, περισσότερο από κωμική. Ωστόσο μου ήταν αδύνατο να απαλλαγώ από την έμμονη ιδέα ότι μόνο η ακώλυτη ενασχόλησή μου με τα μαθηματικά θα έδινε στη ζωή μου το πραγματικό της περιεχόμενο…»

Υπακούοντας λοιπόν σε μια έμφυτη κλίση που και ο ίδιος τη θεωρούσε παράλογη, ο Καραθεοδωρή έγινε ένας από τους κορυφαίους μαθηματικούς του αιώνα μας. Σε συνεργασία με τον Hermann Minkowski έχτισε το μαθηματικό υπόβαθρο της θεωρίας της σχετικότητας και απομένει ανοικτό πρόβλημα για την ιστορία της επιστήμης ο προσδιορισμός του βαθμού εμπλοκής του στο κύριο σώμα της θεωρίας αυτής. Ο Καραθεοδωρή δημοσίευσε πρωτοποριακές εργασίες τόσο στα «καθαρά» μαθηματικά όσο και στη θεωρητική φυσική. Είναι χαρακτηριστικό ότι, ενώ στα βιβλία των μαθηματικών αναφέρεται ως κορυφαίος στον τομέα των πραγματικών συναρτήσεων, των διαφορικών εξισώσεων και της θεωρίας του μέτρου, οι φυσικοί στις εργασίες τους, ιδιαίτερα αυτές που σχετίζονται με τις σημαντικές εξελίξεις της θερμοδυναμικής του εικοστού αιώνα, τον μνημονεύουν ως «δικό τους» άνθρωπο. Είναι λοιπόν ο Καραθεοδωρή, μαζί με τον Poincaré‎‎, οι τελευταίοι στη μεγάλη σειρά των «φυσικών φιλοσόφων» που ξεκίνησαν από τον Θαλή και, μέσω του Αρχιμήδη, του Καρτέσιου, του Φερμά και του Νεύτωνα, παρέδωσαν στις μέρες μας τη σκυτάλη στους υπερεξειδικευμένους σπεσιαλίστες των διαφόρων κλάδων, που, παρά την αρτιότητα και υπερεπάρκειά τους στον τομέα τους, αδυνατούν να εκφέρουν μια μη ερασιτεχνική σφαιρική άποψη για την επιστήμη.