Αλέξης Πάρνης: Η ψυχή του Ίκαρου, η διάνοια του Δαίδαλου

Αν οι ατομικοί επιστήμονες του κόσμου είχαν το επαγγελματικό σωματείο τους, τότε θα έπρεπε να κεντήσουν σαν έμβλημα πάνω στο λάβαρό τους την μορφή του μυθικού Δαίδαλου. Κι’ όχι τόσο για την επιστημονική σχέση που έχουν μαζί του, όσο για την ηθική. Ο Δαίδαλος —πολλοί μελετητές τον ονομάζουν Λεονάρντο Ντα Βίντσι του χάλκινου αιώνα— είναι ο γενάρχης μιας ολόκληρης κατηγορίας επιστημόνων που τους εξαναγκάζουν να ζούνε χρόνια και χρόνια κλεισμένοι στα απόκρυφα εργαστήρια χωρίς δικαίωμα εξόδου.

Τα καθέκαστα είναι λίγο-πολύ γνωστά. Ο κραταιός εξουσιαστής Μίνωας τού πρόσφερε όλα τα μέσα για να δημιουργεί. Ωστόσο, τον κρατούσε φυλακισμένο ζηλότυπα μέσα στο παλάτι. Η ζωή του στην Κρήτη έγινε ένας πελώριος Λαβύρινθος όπου «μπορεί να μπεις μα είναι αδύνατο να βγεις». Πολλές από τις ανακαλύψεις του —ιδιαίτερα τα τελειοποιημένα χυτήρια του χαλκού— γίνανε σπουδαία κρατικά μυστικά. Έπρεπε να τα προφυλάξουν από το μάτι και τ’ αυτί του αντιπάλου. Πόσο πολύ μοιάζει ο Λαβύρινθος του Δαίδαλου με τις απέραντες απαγορευμένες περιοχές που διαθέτουν τα μεγάλα κράτη του κόσμου, στην εποχή μας. Εκατοντάδες σοφοί πλαισιωμένοι από χιλιάδες άλλους επιστήμονες εργάζονται εκεί, περιωρισμένοι στις κινήσεις τους, δεμένοι με αυστηρούς κώδικες προφυλάξεων. Άνθρωποι ελεύθεροι να επικοινωνούν με το άγνωστο, χάνουν για χρόνια την επαφή, ακόμα και με τα πιο γνωστά και προσφιλή τους πρόσωπα.

Πολύ οδυνηρός είναι αυτός ο ακρωτηριασμός της ανθρώπινης ελευθερίας — ο καθένας το καταλαβαίνει. Εκείνο που δεν μπορούμε ίσως να μαντέψουμε σ’ όλη την τραγική του έκταση είναι η άλλη αγωνία τους: τότε που νοιώθουν ότι είναι ολότελα ανήμποροι να διαθέσουν τα μεγαλόπνευστα δημιουργήματά τους όπως εκείνοι επιθυμούν. Δεν ξέρουν ποια τύχη θα έχει ο κανούργιος θαυμαστός πύραυλος που ανακάλυψαν. Τον προορίζουν να φέρει την ανθρώπινη ζωή στη σελήνη, ή θα τον κάνουν φορέα του μαζικού θανάτου σε κάποιο σημείο της γης; Δεν ξέρουν. Τον τελευταίο λόγο τον έχει πάντα ο εξουσιαστής Μίνωας. Έτσι τουλάχιστον γίνεται ως τώρα. Χωρίς αυτό να σημαίνει πως οι σύγχρονοι Δαίδαλοι δέχονται υποταχτικοί την αυθαιρεσία. Όχι, δεν τους βολεύει αυτή η κατάσταση. Νοιώθουν την ανάγκη να διαμαρτυρηθούν έτσι όπως έκανε κι’ ο γενάρχης τους. Ωστόσο, οι διαμαρτυρίες δεν λύνουν το πρόβλημα. Η μεγάλη δυσκολία για τον Δαίδαλο είναι να βρει τρόπο για ν’ αντιδράσει αποφασιστικά στις προθέσεις του Μίνωα, που χρησιμοποιεί τα δημιουργήματά του για την υποδούλωση των ανθρώπων. Κι’ εδώ ακριβώς αρχίζει να κορυφώνεται η τραγωδία του. Όλες οι προσπάθειές του καταλήγουνε σε αποτυχία. Η πρώτη σκέψη του είναι να πάψει να δουλεύει. Να σταματήσει να δημιουργεί, όσο θα βρίσκεται κάτω απ’ την εξουσία του Μίνωα. Θ’ αντιπαρατάξει την ανθρώπινη ηθική του στην υπεράνθρωπη δύναμη της μεγαλοφυΐας που αναβρύζει από μέσα του σαν καυτή λάβα. Μα η επιταγή της φύσης δεν λογαριάζει τους ανθρώπινους ενδοιασμούς του. Το ταλέντο είναι η φωνή της ανώτερης εκείνης δύναμης που προστάζει τους ανθρώπους, τα πουλιά και τα δέντρα —ζωντανά και άψυχα— να καρποφορούν αδιάκοπα. Ο Δαίδαλος έναι ένα δέντρο που δεν μπορεί να μη καρποφορήσει όταν προστάζει η ανοιξιάτικη έμπνευση. Όχι, δεν μπορεί να σταματήσει τη δουλειά του. Τότε θ’ αντιδράσει αλλοιώς. Με τη φυγή. Θα φτιάξει φτερά και θα δραπετεύσει μαζί με το γιο του τον Ίκαρο. Απ’ το Μίνωα ίσως τα καταφέρει να ξεφύγει! Απ’ τη μοίρα του όμως; Η πραχτική εφαρμογή κάθε τεχνικής ιδέας είναι δεμένη πάντα με την ύπαρξη ενός μεγάλου εργαστηρίου που θάχει όλα τα χρειαζούμενα μέσα και τα υλικά. Κι’ αυτό το εργαστήρι μπορεί να το προσφέρει πάλι κάποιος εξουσιαστής με συγκεντρωμένο πλούτο και δύναμη. Πάλι λοιπόν από κάποιο Μίνωα πρέπει να εξαρτηθεί.

Πολύ περισσότερο σήμερα που η μεγαλοφυΐα του Δαίδαλου έχει ανάγκη από κολοσσιαίες επιστημονικές εγκαταστάσεις και αστρονομικά ποσά για την πρακτική εφαρμογή της έμπνευσής του. Η εξάρτησή του απ’ τους σημερινούς Μίνωες μοιάζει μοιραία νομοτέλεια.

Όμως στον ουρανό του κόσμου δεν δεσπόζει μονάχα τ’ αστέρι της τεχνικής σκέψης. Πιο πέρα σκορπίζει το σοφό αντίμαχο φως του τ’ αστέρι της ουμανιστικής φιλελεύθερης ιδέας. Η τελευταία έχει κι’ αυτή το σύμβολό της μέσα στο έργο. Είναι ο Ίκαρος. Φλογερός απόστολος, ξεσηκωτής και τροβαδούρος της ελευθερίας. Η ανήσυχη ευθύνη της δικαιοσύνης και της ανθρώπινης αξιοπρεπείας. Θα μπορούσαν τάχα αυτές οι δίδυμες αδελφές, η ψυχή του Ίκαρου με τη διάνοια του Δαίδαλου, να σταθούνε ισότιμοι οδηγοί στο άρμα της ανθρωπότητας; Θα μπορούσε να συμμαχήσει η παντοδύναμη τεχνική με την ανθρώπινη ηθική εξουδετερώνοντας την απάνθρωπη απολυταρχία του Μίνωα; Αυτό το πρόβλημα είναι ο δραματικός άξονας του έργου. Γύρω του τυλίγονται, όπως το μπαμπάκι στη ρόκα, τα σοβαρά και φαιδρά επεισόδια του μύθου. Και φυσικά, μια και το έργο ανήκει, κατά κάποιο τρόπο, στο είδος της κωμικοτραγικής αλληγορίας, επιχειρούν να σημαδέψουν ωρισμένα «αιώνια» στοιχεία της ανθρώπινης ζωής, καταφεύγοντας σ’ όλα τα μέσα — ακόμα και στην καρικατούρα. Δούλεψα σαν εκείνους τους λαϊκούς γύρω-γύρω διάφορες αναπαραστάσεις απ’ τα βασικά ανθρώπινα πάθη — τον φτερωτό έρωτα, τον κοκκινομύτη Βάκχο, την ακολασία και τη μετάνοια, τον καλό άγγελο της αγάπης και τον δαίμονα του μίσους, τον παράδεισο και το πυρ το εξώτερον. Υπάρχουν μέσα μας κάποιες αναλλοίωτες δυνάμεις που με την τραγικότητα είτε την κωμικότητά τους ανατρέπουν συχνά καλές ελπίδες και αγαθές προθέσεις.

Ωστόσο υπάρχει και το θαυμαστό νήμα του κομπολογιού: η ζωή! Αυτή η παντοδύναμη κλωστή που όλο μακραίνει μπορεί μια μέρα να μας βγάλει απ’ τον λαβύρινθο της σκοτεινής περιπλάνησης στην ολόφωτη μέρα του Θεού. Ίσως εκεί το ανθρώπινο βλέμμα ν’ αποκτήσει κείνη την οξυδέρκεια που χρειάζεται για να λύσει πολλά άλυτα προβλήματα της ανθρώπινης ύπαρξης. Φτάνει μονάχα να μη κοπεί το θαυμαστό νήμα πριν της ώρας του.

*Κείμενο που είχε γράψει ο Αλέξης Πάρνης το 1965, με την ευκαιρία της πρεμιέρας του θεατρικού έργου του «Τα φτερά του Ίκαρου» (την παράσταση είχε ανεβάσει το Εθνικό Θέατρο σε σκηνοθεσία του Τάκη Μουζενίδη, με τον Νίκο Μαμαγκάκη να έχει την ευθύνη για τη μουσική, τον Θόδωρο Μορίδη στο ρόλο του Δαίδαλου και τον Νίκο Τζόγια στο ρόλο του Ίκαρου).

Ο ποιητής, πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας και μεταφραστής Αλέξης Πάρνης, που είχε γεννηθεί στον Πειραιά στις 24 Μαΐου 1924, έφυγε από τη ζωή σχεδόν εκατοντούτης, το Μάρτιο του 2023.

Στους χαλεπούς καιρούς της Κατοχής και του Εμφυλίου, ο Αλέξης Πάρνης (κατά κόσμον Σωτήρης Λεωνιδάκης) υπήρξε στέλεχος της ΕΠΟΝ (ως ΕΠΟΝίτης πολέμησε με τον ΕΛΑΣ κατά των Γερμανών στο Περιστέρι το Σεπτέμβριο του 1944 και τραυματίστηκε στα Δεκεμβριανά) και υπηρέτησε στο ΔΣΕ (υπήρξε πολεμικός ανταποκριτής της εφημερίδας του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ «Προς τη Νίκη», στην οποία δημοσίευσε πολλά διηγήματα και ποιήματά του).

Στην κατοπινή περίοδο, από το 1949 έως το 1962, έζησε ως πολιτικός πρόσφυγας στην Τασκένδη και στη Μόσχα, όπου σπούδασε στο Λογοτεχνικό Ινστιτούτο «Μαξίμ Γκόρκι».

Ο Αλέξης Πάρνης υπήρξε πιστός φίλος και υποστηρικτής του Νίκου Ζαχαριάδη (1903-1973), γεγονός που επέφερε τη διαγραφή του από το ΚΚΕ.

Το 1955 τιμήθηκε με το πρώτο βραβείο στο φεστιβάλ της Παγκόσμιας Οργάνωσης Δημοκρατικής Νεολαίας (ΠΟΔΝ), στη Βαρσοβία, για το επικό ποίημά του «Μπελογιάννης».

Επαναπατρίστηκε το 1962, μετά τη διεθνή επιτυχία του θεατρικού έργου του «Το νησί της Αφροδίτης», που αναφέρεται στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες του κυπριακού λαού επί Αγγλοκρατίας.

Τον Ιανουάριο του 1963 «Το νησί της Αφροδίτης» πρωτοπαρουσιάστηκε και στην Ελλάδα από την Κυβέλη (ΚΘΒΕ), ενώ το 1969 έγινε ταινία με πρωταγωνίστρια την Κατίνα Παξινού.

Βιβλία και θεατρικά έργα του Αλέξη Πάρνη μεταφράστηκαν σε πολλές γλώσσες, ενώ ο ίδιος ανθολόγησε και μετέφρασε σημαντικούς ρώσους ποιητές.