Υπηρετώντας 43 χρόνια την κοινή ωφέλεια: Η διαχείριση των υδατικών πόρων από τις Δ.Ε.Υ.Α.

Στην Ελλάδα οι Δημοτικές Επιχειρήσεις ‘Ύδρευσης – Αποχέτευσης, οι Δ.Ε.Υ.Α., που ιδρύθηκαν από τους Δήμους και λειτουργούν ως κοινωφελείς, ανταποδοτικές και μη κερδοσκοπικές επιχειρήσεις από το 1980, με δικό τους θεσμικό πλαίσιο, το οποίο αναθεωρήθηκε και εκσυγχρονίσθηκε (ν. 1069/80), υλοποιούν τον στόχο Βιώσιμης Ανάπτυξης 6 του Ο.Η.Ε. («Πόσιμο Νερό και Αποχέτευση για όλους») και τους υποστόχους του, παρέχοντας καθαρό και υγιεινό νερό και υπηρεσίες αποχέτευσης σε 5,2 εκατομμύρια πολίτες,  δηλαδή στον μισό πληθυσμό της Ελλάδας, σε 126 από τους 325 Δήμους της χώρας, στους οποίους δεν περιλαμβάνονται οι δύο μεγάλες πόλεις της χώρας μας, η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη.

Οι αρμοδιότητές τους περιλαμβάνουν την ύδρευση, την αποχέτευση και την επεξεργασία αστικών υγρών αποβλήτων. Από τον ιδρυτικό τους νόμο έχουν τη θεσμική δυνατότητα να επεκτείνουν την αρμοδιότητά τους στην άρδευση, το φυσικό αέριο, την τηλεθέρμανση, τη διάθεση απορριμμάτων, τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και την εμπορία εμφιαλωμένου νερού.

Ο λόγος ίδρυσής τους συνδέεται με την αδυναμία των Δήμων να διαχειριστούν την ύδρευση, αλλά κυρίως την αποχέτευση  στην περιφέρεια της χώρας μας στις αρχές της δεκαετίας του ΄80. Και η μέχρι σήμερα πορεία τους δικαίωσε την τολμηρή αυτή επιλογή της Πολιτείας, αφού με την ευελιξία με την οποία θεσμικά εξοπλίσθηκαν,  εκτέλεσαν ή εκτελούν έργα ύδρευσης-αποχέτευσης και επεξεργασίας αστικών υγρών αποβλήτων  ύψους 26,5 περίπου δις ευρώ. Για την υλοποίηση όλων των έργων χρησιμοποιήθηκαν διαχρονικά όλα σχεδόν τα εθνικά και ευρωπαϊκά χρηματοδοτικά εργαλεία, αλλά και δανεισμός και  ίδιοι πόροι. Με τα έργα των Δ.Ε.Υ.Α. το 99% των πολιτών της Περιφέρειας της χώρας μας  πίνουν καθαρό και υγιεινό νερό, ενώ το 80% απολαμβάνουν υπηρεσίες αποχέτευσης και επεξεργασίας υγρών αποβλήτων.

Εγκαταστάσεις και συστήματα που εξασφαλίζουν μία υψηλή ποιότητα νερού

Ειδικότερα, οι 126 Δ.Ε.Υ.Α. διαθέτουν χιλιάδες χώρους αποθήκευσης νερού (δεξαμενές) και ελέγχουν πάνω από 5.500 γεωτρήσεις. Το σύνολο των εγκατεστημένων υδρομετρητών που ανήκουν στον τομέα ευθύνης τους πλησιάζει τα 3 εκατομμύρια, ενώ το συνολικά παραγόμενο νερό ανέρχεται περίπου στα 550 εκατομμύρια κυβικά ανά έτος. Επίσης, διαχειρίζονται και συντηρούν πάνω από 70.000 χλμ. δικτύων ύδρευσης. Ως προς την αποχέτευση, οι Δ.Ε.Υ.Α. διαχειρίζονται και συντηρούν περίπου 30.000 χλμ. δικτύων αποχέτευσης και λειτουργούν πάνω από 170 εγκαταστάσεις επεξεργασίας αστικών υγρών αποβλήτων. Μάλιστα, δεν θα ήταν υπερβολή αν ισχυριζόμασταν ότι οι γαλάζιες σημαίες στις ακτές μας οφείλονται σε σημαντικό βαθμό και στις Δ.Ε.Υ.Α. H ποιότητα του πόσιμου νερού που παρέχουν οι Δ.Ε.Υ.Α. στους πολίτες διασφαλίζεται με τον συστηματικό έλεγχο και την παρακολούθηση της ποιότητάς του από διαπιστευμένα εργαστήρια.

Επιπλέον, η Ένωση Δημοτικών Επιχειρήσεων Ύδρευσης-Αποχέτευσης, (E.Δ.Ε.Υ.Α.), ο θεσμικός εκπρόσωπος των Δ.Ε.Υ.Α. ανέπτυξε το 2018 ένα διαδικτυακό Πληροφοριακό Σύστημα, στο οποίο εισάγονται από την πλειονότητα των Δ.Ε.Υ.Α. όλες οι αναλύσεις της ποιότητας του πόσιμου νερού με στόχο τη διαρκή ενημέρωση των πολιτών αλλά και του Υπουργείου Υγείας. Το Πληροφοριακό Σύστημα της Ε.Δ.Ε.Υ.Α. έχει θεσμικά κατοχυρωθεί από το Υπουργείο Υγείας. Από αυτή τη διεύθυνση, οι Έλληνες πολίτες και οι ξένοι επισκέπτες της χώρας, μπορούν να ενημερώνονται συνεχώς για την ποιότητα του νερού της περιφέρειας (περίπου το 30% της Επικράτειας) πράγμα που έχει συμβάλει στην ευρεία αποδοχή και χρήση του δημόσια παρεχόμενου νερού στην Ελλάδα.

Προσφέροντας καθημερινά στο κοινωνικό σύνολο ένα πολύτιμο, ζωτικό αγαθό

Η οικονομική και δημοσιονομική κρίση που βίωσε η χώρα μας μετά το 2010 απείλησε τη δυνατότητα μερίδας των πολιτών, των πιο ευάλωτων και αδύναμων οικονομικά, να έχουν πρόσβαση σε καθαρό, υγιεινό νερό και αποχέτευση. Ο κίνδυνος αυτός αντιμετωπίσθηκε από την πλειονότητα των Δ.Ε.Υ.Α. με τη θέσπιση κοινωνικών τιμολογίων για τις ευπαθείς και αδύναμες ομάδες του πληθυσμού (πολύτεκνους, απόρους, ανέργους κλπ.). Έτσι, κανείς δεν «έμεινε πίσω», κανένας πολίτης δεν στερείται ενός αγαθού απαραίτητου για τη ζωή όπως είναι το νερό.

Παραπέρα, η σχέση των Δ.Ε.Υ.Α.  με την κοινωνία την οποία υπηρετούν και στην οποία απευθύνονται, χτίζεται μέσα από καμπάνιες ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης για τη βιώσιμη χρήση του νερού ως πολύτιμου φυσικού πόρου, καθώς και μέσα από τη συμβολή τους στην περιβαλλοντική εκπαίδευση. Από τα δεδομένα αυτά προκύπτει πως το πρόσημο των Δ.Ε.Υ.Α. που αποτελούν θεσμοθετημένους πλέον διαχειριστές των υδατικών πόρων είναι θετικό. Ας μιλήσουμε, όμως, και για τις προοπτικές των Δ.Ε.Υ.Α. και για την προσπάθεια να μετεξελιχθούν σε σύγχρονες και βιώσιμες επιχειρήσεις που υπηρετούν την κοινή ωφέλεια.

Πρόσφατα, το θεσμικό τοπίο μέσα στο οποίο καλούνται να λειτουργήσουν οι Δ.Ε.Υ.Α. μεταβλήθηκε, αφού οι Δ.Ε.Υ.Α. υπήχθησαν στον έλεγχο, την εποπτεία και τη ρυθμιστική της ΡΑΕ που μετονομάσθηκε σε ΡΑΑΕΥ. Η υπαγωγή αυτή βρήκε τις Δ.Ε.Υ.Α. αποδυναμωμένες, τόσο οργανωτικά λόγω της υποστελέχωσης,, όσο και οικονομικά λόγω του υψηλότατου ενεργειακού κόστους που αντιμετωπίζουν. Ταυτόχρονα, από το νέο θεσμικό πλαίσιο επιφορτίζονται με σοβαρές υποχρεώσεις στις οποίες καλούνται να ανταποκριθούν για να συνεχίσουν να λειτουργούν.

Όπως και να έχει, οι Δ.Ε.Υ.Α. όπως απέδειξε η μελέτη της DG Regio για 35 Δ.Ε.Υ.Α. έχουν αδυναμίες και προβλήματα , αλλά μπορούν υπό προϋποθέσεις να ανταπεξέλθουν με επιτυχία στο έργο τους. Στις προϋποθέσεις αυτές περιλαμβάνεται ο συστηματικός και οργανωμένος τρόπος λειτουργίας, η επαρκής στελέχωσή τους και η αυτόνομη λειτουργία τους ως επιχειρήσεις που διαχειριζόμενες ένα δημόσιο αγαθό υπηρετούν το δημόσιο συμφέρον.

Ποιες είναι όμως οι προκλήσεις και οι προοπτικές των Δ.Ε.Υ.Α.;

Ξεκινώντας από την ενέργεια, στην προαναφερθείσα μελέτη της DG REGIO αναφέρεται πως στο κομμάτι των «Ευκαιριών» δίδεται η δυνατότητα χρηματοδότησης δράσεων εξοικονόμησης ενέργειας (net metering) για την αντιστάθμιση του υψηλού ενεργειακού κόστους και παράλληλα ευκαιριών που συνδέονται με τις ενεργειακές κοινότητες. Παρά τις διαθέσιμες χρηματοδοτήσεις όπως το πρόγραμμα «Αντώνης Τρίτσης», λίγες δράσεις έχουν ξεκινήσει να υλοποιούνται λόγω έλλειψης πόρων. Επιπρόσθετα θα πρέπει να αναφερθεί ότι στο Ταμείο Ανάκαμψης δεν έχει υπάρξει κάποια αμιγής πρόσκληση σχετική με την εξοικονόμηση ενέργειας.

Παρά τις έτοιμες προτάσεις που υπάρχουν στις Τεχνικές Υπηρεσίες των Δ.Ε.Υ.Α. για την εγκατάσταση έργων ΑΠΕ με την χρήση του ενεργειακού συμψηφισμού (net metering), υπάρχει έλλειψη ηλεκτρικού «χώρου» στο ηλεκτρικό δίκτυο με αποτέλεσμα να μην μπορούν να υλοποιηθούν έργα ΑΠΕ από τις Δ.Ε.Υ.Α.. Η απουσία ηλεκτρικού «χώρου», οι «αργές» διαδικασίες για την χρηματοδότηση έργων ενεργειακής εξοικονόμησης και η απουσία προτεραιότητας στην υλοποίηση έργων ΑΠΕ από φορείς που επιδιώκουν κοινωφελείς σκοπούς αποτελούν εμπόδιο για τις Δ.Ε.Υ.Α. στις δράσεις βελτίωσης της ενεργειακής απόδοσης των υποδομών και της εξοικονόμησης ενέργειας.

Με βάση τα παραπάνω, για να αποκτήσουν οι Δ.Ε.Υ.Α. ενεργειακή αυτάρκεια έχουν ανάγκη από χρόνο, χώρο στο δίκτυο ηλεκτρικής ενέργειας, καθώς και την κατάλληλη χρηματοδότηση.

Οι προκλήσεις και οι προοπτικές των Δ.Ε.Υ.Α. από τις  οποίες προκύπτουν και οι ανάλογες χρηματοδοτικές ανάγκες ορίζονται και προσδιορίζονται τόσο από τις θεσμικές όσο και από τις τεχνολογικές εξελίξεις σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο.

Η νέα Πράσινη Συμφωνία ως απάντηση στην κλιματική κρίση και για την ανάσχεσή της, η κυκλική οικονομία, οι νέες Οδηγίες και Κανονισμοί όπως η νέα Οδηγία για την ποιότητα του πόσιμου νερού (2184/2020/ΕΕ), οι Οδηγίες για την Ενέργεια, οι Οδηγίες για την Κυβερνοασφάλεια (NIS2) και για τις κρίσιμες υποδομές (CERD), η υπό αναθεώρηση Οδηγία 91/271 για τα λύματα, αλλά και οι ισχύουσες Οδηγίες όπως η Οδηγία-Πλαίσιο 60/2000/ΕΕ για τους υδατικούς πόρους, η ψηφιακή οικονομία που δημιουργεί την ανάγκη για ψηφιακό μετασχηματισμό των επιχειρήσεων, δημιουργούν ένα ισχυρό πλαίσιο προκλήσεων και ανοίγουν έναν ορίζοντα προοπτικών για τις επιχειρήσεις νερού και τις Δ.Ε.Υ.Α. που απαιτούν, βεβαίως και τις ανάλογες χρηματοδοτήσεις από χρηματοδοτικά προγράμματα.

Ωστόσο, επειδή οι Δ.Ε.Υ.Α. έχουν παραλάβει με τον «Καλλικράτη» το 2010 αχαρτογράφητη ενδοχώρα, έχουν ακόμα έργο και στο επίπεδο των υποδομών. Πρόκληση θα μπορούσε να θεωρηθεί και ο εκσυγχρονισμός της ενδοχώρας κυρίως σε βιολογικούς καθαρισμούς για οικισμούς με ισοδύναμο πληθυσμό μικρότερο από 2000 κατοίκους που είχε προτείνει επανειλημμένα η Ε.Δ.Ε.Υ.Α. στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Σχεδίου για τους οικισμούς λυμάτων Γ’ προτεραιότητας. Τελικώς,  έργα Δ’ προτεραιότητας θα χρηματοδοτούνται από το Εθνικό Σχέδιο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας.

Oι προκλήσεις του τομέα υδάτων εντάσσονται και συνδέονται με τις μεγάλες προκλήσεις που αντιμετωπίζει όχι μόνο ο τομέας του περιβάλλοντος, αλλά ο πλανήτης συνολικά. Προκλήσεις που η Ε.Ε. ρύθμισε και ρυθμίζει θεσμικά για να αντιμετωπίσει τα μεγάλα σύγχρονα προβλήματα όπως είναι η κλιματική κρίση. Αλλά και η πρόσφατη υγειονομική κρίση που συνδέεται με την κλιματική κρίση ανέδειξε μεταξύ άλλων και την αξία των δημόσιων αγαθών που συνδέονται με την προστασία της δημόσιας υγείας όπως είναι το νερό.

Η μεταρρύθμιση της δημόσιας πολιτικής νερού

Τον Νοέμβριο του 2023 ανακοινώθηκε από την πολιτική ηγεσία του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας ο σχεδιασμός της Κυβέρνησης για αναγκαστικές συνενώσεις των Δ.Ε.Υ.Α. και των Δήμων με υπηρεσία ύδρευσης με στόχο τις οικονομίες κλίμακος. Η ΕΔ.Ε.Υ.Α. δεν είναι κατά των συνενώσεων των Δ.Ε.Υ.Α. και της μεταρρύθμισης του χώρου για να γίνουν οι Δ.Ε.Υ.Α. σύγχρονες, «πράσινες» και υγιείς επιχειρήσεις. Είναι κατά των αναγκαστικών συνενώσεων που αγνοούν την εμπειρία του παρελθόντος όπως για παράδειγμα ο «Καλλικράτης» που ανάγκασε τις Δ.Ε.Υ.Α. να παραλάβουν αχαρτογράφητη ενδοχώρα χωρίς πόρους, εξοπλισμό και το αναγκαίο προσωπικό. Είναι κατά της αναγκαστικής συνένωσης των δομών, αλλά υπέρ της συνένωσης των λειτουργιών. Και πώς μπορεί μια μεταρρύθμιση να πετύχει όταν δεν λύνει τα βασικά προβλήματα των Δ.Ε.Υ.Α. όπως η υποστελέχωση και η ενεργειακή αυτονομία των Δ.Ε.Υ.Α.;

Για αυτό η E.Δ.Ε.Υ.Α. μαζί με την ΚΕΔΕ και την ΕΕΤΑΑ εκπόνησαν μια ολιστική πρόταση για την μεταρρύθμιση της δημόσιας πολιτικής ύδρευσης με παρόχους τις Δ.Ε.Υ.Α. και τους Δήμους. Η πρόταση η οποία έλαβε υπόψη της την εμπειρία από το πρόγραμμα «Καλλικράτης» και τα πορίσματα από μελέτη της DG Regio η οποία χαρτογράφησε 35 Δ.Ε.Υ.Α., προβλέπει τη διατήρηση των Δ.Ε.Υ.Α. (και των τεχνικών υπηρεσιών των Δήμων) , την ενίσχυση της διαδημοτικής συνεργασίας ώστε να βοηθηθούν λειτουργικά και επιχειρησιακά οι αδύναμες Δ.Ε.Υ.Α. και συναρμόζεται με την πολυεπίπεδη (και ψηφιακή) διακυβέρνηση σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο.

Κλείνοντας, είναι σημαντικό να αναφέρουμε πως οι Δ.Ε.Υ.Α. από την ίδρυσή τους μέχρι σήμερα, με όλα τα προβλήματα και τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν, παρέχουν αδιάλειπτα στους πολίτες υπηρεσίες νερού και αποχέτευσης προστατεύοντας τη δημόσια υγεία, ενώ έχουν εκτελέσει έργο που βελτίωσε τις υποδομές ζωτικής σημασίας της χώρας μας. Το έργο αυτό διαμόρφωσε για τις Δ.Ε.Υ.Α. ένα υψηλό αναπτυξιακό και περιβαλλοντικό αποτύπωμα και ανέδειξε τη διαχειριστική ικανότητα των Δ.Ε.Υ.Α. ως δικαιούχων ευρωπαϊκών πόρων που τους διαχειρίστηκαν διαχρονικά με επάρκεια και αποτελεσματικότητα. Η επιχειρησιακή τους λειτουργία υπονομεύθηκε στο παρελθόν και ιδίως μετά την κρίση από ρυθμίσεις που δημιούργησαν γραφειοκρατία και υποστελέχωση. Οι προοπτικές των Δ.Ε.Υ.Α. συνδέονται άμεσα με την ενδυνάμωσή τους.