Μια ιστορική τοιχογραφία στο τέμενος Βαγιαζήτ

Σουρούπωνε όταν μια έντονη ριπή του δυνατού θρακικού ανέμου παρέσυρε μια στρώση επιχρίσματος που κάλυπτε τους τοίχους τού βαριά τραυματισμένου τεμένους Βαγιαζήτ, στην καρδιά του Διδυμοτείχου. Το ημερολόγιο έδειχνε 2 Φεβρουαρίου 2018. Είχε περάσει σχεδόν ένας χρόνος από την 22α Μαρτίου 2017, οπότε μια καταστροφική πυρκαγιά είχε «καταπιεί» ολοσχερώς την εντυπωσιακή πυραμιδοειδή δρύινη στέγη του μνημείου.

Καθώς η αρχαιολόγος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Εβρου Λίλα Σαμπανοπούλου πλησίασε για να δει πώς θα διαχειριστεί τη βλάβη που έχει προκληθεί ανατολικά του μιχράμπ (της κόγχης των τζαμιών, αντίστοιχης του ιερού των χριστιανικών ναών), διέκρινε μία τοιχογραφία με μια απροσδόκητη παράσταση: μια σειρά από αντίσκηνα.

Η μεγαλύτερη έκπληξη, ωστόσο, ήρθε αργότερα. Οταν αποκαλύφθηκε πως κάτω από την καλυμμένη με ώχρα επιφάνεια, εκτός από τα αντίσκηνα, απεικονίζονταν και τρία κανόνια επί τροχήλατων κιλλιβάντων, συνθέτοντας μια πολεμική σκηνή.

«Η σύνθεση στο σύνολό της επιτρέπει τον μη συσχετισμό των τριών κανονιών με την απεικόνιση κάποιας πολιορκίας, αλλά πιθανόν με τη δοκιμή της νέας πολεμικής μηχανής από τις 10 έως τις 15 Ιουνίου 1422, όπως επιβεβαιώνεται και από τις πηγές»

Το μοναδικό εύρημα παρουσίασε η Λίλα Σαμπανοπούλου στο πλαίσιο της επιστημονικής της ανακοίνωσης υπό τον τίτλο «Βομπάρδαι αι μέγισται ιστορημένες μικρογραφικώς στο τέμενος Βαγιαζήτ Διδυμοτείχου» στο πλαίσιο του 42ου Συμποσίου Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης που διοργανώθηκε από τη Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία στην Αθήνα.

Ανακοίνωση που προέκυψε από την ενδελεχή μελέτη της ξεχωριστής αυτής τοιχογραφίας δύο χρόνια μετά την αποκάλυψή της, η οποία πρόκειται να συντηρηθεί, όπως και το σύνολο του γραπτού και λίθινου διακόσμου του μνημείου, καθώς έτυχε ομόφωνης θετικής γνωμοδότησης από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο η σχετική μελέτη που εισηγήθηκε η επικεφαλής της Διεύθυνσης Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων του υπουργείου Πολιτισμού, Μαρία Μερτζάνη.

Η πολεμική παράσταση

Για ποιους λόγους τούτη η πολεμική παράσταση είναι εξαιρετικής σημασίας; Πρώτον διότι, όπως υποστηρίζει η αρχαιολόγος, αποτελεί την αρχαιότερη – έως σήμερα γνωστή – απεικόνιση κανονιού πάνω σε τροχήλατο κιλλίβαντα. Και δεύτερον διότι αποτελεί καταγραφή ενός ιστορικού γεγονότος που αναφέρεται και στις γραπτές πηγές.

Μόλις 20 τ.εκ. καταλαμβάνει η παράσταση στην οποία παρατάσσονται τα αντίσκηνα. Στο κάτω τμήμα της, επίσης μικρογραφικά, αποδίδονται τρία κανόνια, τα οποία έχουν μάλιστα ήδη πυροδοτηθεί, κρίνοντας από το κόκκινο χρώμα στο στόμιό τους. Κάτω από τα τρία κανόνια διακρίνεται ένα άλλο, πολυτελές αντίσκηνο, το οποίο ανήκε μάλλον στον αυτοκράτορα, ενώ ένα έξαρμα που δεν διατηρείται σε καλή κατάσταση (αφού υπάρχουν ίχνη πως στο πέρασμα του χρόνου είχε γίνει προσπάθεια να εξαφανιστεί η παράσταση) πιθανόν να αποτελεί υπόμνηση του κάστρου του Διδυμοτείχου.

«Η σύνθεση στο σύνολό της επιτρέπει τον μη συσχετισμό των τριών κανονιών με την απεικόνιση κάποιας πολιορκίας, αλλά πιθανόν με τη δοκιμή της νέας πολεμικής μηχανής από τις 10 έως τις 15 Ιουνίου 1422, όπως επιβεβαιώνεται και από τις πηγές», ανέφερε στην ανακοίνωσή της η κυρία Σαμπανοπούλου. Συνέδεσε συγκεκριμένα την παράσταση με την προετοιμασία του σουλτάνου Μουράτ Β’ (πατέρα του Μεχμέτ Β’ του Πορθητή) για την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης με προπομπό τον Γαζή Μιχάλ, όπως αναφέρει ο βυζαντινός ιστορικός Ιωάννης Κανανός.

Ο σουλτάνος θέλοντας να προβάλει τα φιλόδοξα σχέδιά του διέταξε πιθανόν να απεικονιστούν αυτά στο τέμενος που είχε ιδρύσει ο πατέρας του στο Διδυμότειχο. Η αποτυχία της κατάληψης της Κωνσταντινούπολης ωστόσο ήταν εκείνη που προφανώς επέβαλε τη βιαστική επιχείρηση απόσβεσης της παράστασης, όπως μαρτυρά το επίχρισμα ώχρας με την οποία είχε καλυφθεί.

Η έπαρση του Μουράτ Β’ (την οποία τονίζει και ο Κανανός) ήταν η αφορμή, σύμφωνα με την επιστημονική ανακοίνωση, να αποτυπωθούν πάνω στον τοίχο του τεμένους Βαγιαζήτ οι αρχαιότερες ως τώρα εντοπισμένες απεικονίσεις του συγκεκριμένου είδους κανονιού επί τροχήλατου κιλλίβαντα, το οποίο υπερέχει κατά πολύ σε μέγεθος από το πρώτο φορητό, κινεζικό, του 12ου αι.

Επιπλέον «η παράσταση επιτρέπει την επανεκτίμηση του ρόλου των Οθωμανών στην εξέλιξη της πολεμικής αυτής μηχανής, ο οποίος συνήθως υποτιμάται, αν και τους κατέστησε σε ελάχιστο χρόνο αδιαφιλονίκητους», επεσήμανε η αρχαιολόγος.

Η παράσταση εντοπίστηκε μέσα στο μέγα τέμενος, ίδρυμα που ανεγέρθηκε κατά διαταγή του σουλτάνου Μεχμέτ Α’ σε σχέδια του αρχιτέκτονα Χατζή Ιβάζ και εγκαινιάστηκε το 1420, και στο οποίο εγκολπώνονται, όπως επεσήμανε η αρχαιολόγος, όλα τα έως τότε επιτεύγματα της ισλαμικής αρχιτεκτονικής.

Συντήρηση και αποκατάσταση

Η εξαιρετική αυτή παράσταση δεν αποτελεί και το μοναδικό στοιχείο διακόσμησης του τεμένους, που είναι ένα από τα μεγαλύτερα οθωμανικά του ελλαδικού χώρου. Οι εσωτερικοί τοίχοι του φέρουν ζωγραφικό διάκοσμο τριών κυρίως φάσεων, όπως γιρλάντες, ανθέμια και περιελισσόμενοι βλαστοί, καλλιγραφικά γράμματα, ρητά και γνωμικά από το Κοράνι, μικρές προσευχές και επικλήσεις ιερών προσώπων.

Ο διάκοσμος αυτός έχει υποστεί όμως αρκετές φθορές, οι οποίες και θα αντιμετωπιστούν, όπως και εκείνες που παρατηρούνται στα λίθινα στοιχεία του μνημείου (π.χ. οι εσωτερικοί πεσσοί) που δεσπόζει στην κεντρική πλατεία του Διδυμοτείχου.

Οι εργασίες συντήρησης του διακόσμου θα εξελίσσονται παράλληλα με τις εργασίες αποκατάστασης του τεμένους μετά την καταστροφική πυρκαγιά του 2017 που είχε ως αποτέλεσμα να καταστραφεί η ξύλινη στέγη του, χαρακτηριστικό που το καθιστούσε ως ένα από τα σημαντικότερα μνημεία του είδους του παγκοσμίως.

Αυτές τις ημέρες αναμένεται η ανάδειξη του αναδόχου. Οι εργασίες προϋπολογισμού 10,5 εκατ. ευρώ με χρηματοδότηση από το Ταμείο Ανάκαμψης αναμένεται να έχουν ολοκληρωθεί το 2025.

Έντυπη έκδοση «ΤΑ ΝΕΑ»