Ο οικολόγος Μαρξ

Οσες και όσοι έχουν ασχοληθεί συστηματικά με το έργο του Μαρξ, βρίσκονται αντιμέτωποι με μια ριζική απορία ως προς την τελευταία φάση του έργου του. Ο Μαρξ στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1850 και τη δεκαετία του 1860 πραγματοποιεί μια εντυπωσιακή και πρωτοποριακή έρευνα που είναι ταυτόχρονα θεωρία του καπιταλισμού ως τρόπου παραγωγής και κριτική της μέχρι τότε οικονομικής θεωρίας και ιδεολογίας, με αποκορύφωμα την έκδοση του Πρώτου Τόμου του Κεφαλαίου αλλά και τη συγγραφή των χειρογράφων που μετά θάνατον εκδόθηκαν ως ο Δεύτερος και ο Τρίτος Τόμος. Ομως, από ένα σημείο και μετά αποφασίζει να διευρύνει την έρευνά του και να μελετήσει φυσικές επιστήμες αλλά και εθνολογία, κρατώντας πλήθος σημειώσεων με μεγάλα αποσπάσματα από αυτά που διαβάζει, μια συνήθεια που είχε από τη νεότητά του. Ακόμη περισσότερο, με αφορμή την αλληλογραφία με τη Βέρα Ζασούλιτς, μια σημαντική φιγούρα από το ρωσικό επαναστατικό ρεύμα των ναρόντνικων, ο Μαρξ δείχνει να υποστηρίζει ότι για ορισμένες κοινωνίες δεν είναι απαραίτητο το «υποχρεωτικό» πέρασμα από κάποιους είδους δυναμική καπιταλιστική ανάπτυξη, ως αναγκαίο «προθάλαμο» για τον σοσιαλισμό.

Νέες αναγνώσεις

Η πλήρης αναμέτρηση με αυτές τις πλευρές της ύστερης έρευνας του Μαρξ βοηθήθηκε πολύ από τη σταδιακή εμφάνιση των τόμων της νέας έκδοσης των Απάντων των Μαρξ και Ενγκελς, τη MEGA2 που ξεκίνησε στη δεκαετία του 1970 και συνεχίζεται ακόμη, που ακολουθώντας σύγχρονους κανόνες για κριτικές εκδόσεις περιλαμβάνει τα χειρόγραφα, τις αρχικές εκδόσεις αλλά και το πλήθος σημειώσεων του ίδιου του Μαρξ, ανοίγοντας τον δρόμο για νέες αναγνώσεις του μαρξικού έργου.

Μία από αυτές επικεντρώνει στον τρόπο που ο Μαρξ σταδιακά έρχεται σε ρήξη με μια αντίληψη ιστορικής προόδου με βάση τον βαθμό ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Αντιθέτως, στο «Κεφάλαιο» μπορούμε να βρούμε ένα σχήμα για το πώς στην καρδιά της ιστορικής εξέλιξης δεν βρίσκονται οι παραγωγικές δυνάμεις στη γραμμική ιστορική τους ανάπτυξη, αλλά οι σχέσεις παραγωγής που βρίσκονται πίσω από κοινωνικές (και όχι «φυσικές» ή «τεχνικές») μορφές όπως το εμπόρευμα ή η ανταλλακτική αξία, ενώ στον ύστερο Μαρξ βρίσκουμε μια αντίληψη της ιστορίας και του κομμουνισμού που καμιά σχέση δεν έχει με την απλή ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων.

Οικοσοσιαλιστική προοπτική

Μια τέτοια ανάγνωση δοκιμάζει ο ιάπωνας μαρξιστής Κοχέι Σάιτο στο βιβλίο του «Marx in the Anthropocene. Towards the Idea of Degrowth Communism» (Ο Μαρξ στην Ανθρωπόκαινο. Προς την ιδέα του κομμουνισμού της αποανάπτυξης), που κυκλοφόρησε στα τέλη του 2022 από το Oxford University Press, αφού πρώτα είχε αποτελέσει εκδοτικό γεγονός στην αρχική ιαπωνική έκδοση, πουλώντας 500.000 αντίτυπα. Ο Σάιτο συνομιλεί με μια συγκεκριμένη παράδοση μαρξιστών που προσπαθούν τα τελευταία χρόνια να διαμορφώσουν μια σύγχρονη οικοσοσιαλιστική προοπτική που να μην προσθέτει απλώς κάποια οικολογικά αιτήματα αλλά να προσπαθεί να δει πώς η σκέψη του Μαρξ μπορεί να εξηγήσει καλύτερα γιατί αντιμετωπίζουμε μια επικείμενη οικολογική καταστροφή και γιατί αυτό έχει να κάνει με τον πυρήνα των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων. Αυτό αφορά τόσο θεωρητικούς, όπως ο Τζον Μπέλαμι Φόστερ που επικεντρώνουν στην έννοια του μεταβολικού ρήγματος, δηλαδή της βαθμιαίας σύγκρουσης ανάμεσα σε κοινωνικό και φυσικό μεταβολισμό που αναφέρει ο Μαρξ, όσο και θεωρητικούς όπως ο Αντρέας Μαλμ που επικεντρώνουν στο πώς η εξάρτησή μας από τα ορυκτά καύσιμα δεν ήταν αποτέλεσμα κάποιας τεχνικής αναγκαιότητας αλλά των απαιτήσεων της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Το ενδιαφέρον είναι ότι το κάνει επιμένοντας σε μια μαρξιστική παράδοση που στο κέντρο έχει στοχαστές όπως ο Γκεόργκι Λούκατς ή ο Ιστβάν Μεζάρος.

Αλλη σχέση με τη φύση

Κυρίως, όμως, η πρωτοτυπία του Σάιτο βρίσκεται στο πώς μέσα από μια τεκμηριωμένη ανάγνωση του ύστερου Μαρξ δεν εντοπίζει μόνο τον τρόπο που ο τελευταίος αναζητά σε προκαπιταλιστικές κοινωνικές μορφές, όπως η ρωσική αγροτική κοινότητα, εναλλακτικές μορφές μη καπιταλιστικής οργάνωσης, αλλά και μια σκέψη που αναζητά μια άλλη σχέση με τη φύση, ένα είδος κοινωνικού μεταβολισμού που δεν έρχεται σε σύγκρουση με τον φυσικό, δεν εξαντλεί τους φυσικούς πόρους και αποτρέπει τον κίνδυνο της οικολογικής καταστροφής. Για τον Σάιτο ο Μαρξ ουσιαστικά υποστηρίζει τη δυνατότητα να υπάρξει μια άλλη εκδοχή «πλούτου» που θα αφορά την πραγματική ποιότητα, την κοινωνικότητα, την απελευθέρωση των δυνατοτήτων των ανθρώπων και όχι απλώς την ατέρμονη παραγωγή αντικειμένων που δεν είναι απαραίτητα. Σε αυτό το φόντο, ο Σάιτο θεωρεί ότι ο Μαρξ προς το τέλος της ζωής του ουσιαστικά μετατοπίζεται σε μια αντίληψη που θα μπορούσε να περιγράφει ως ένας κομμουνισμός της αποανάπτυξης, ένα πρόταγμα αναμέτρησης με την οικολογική κρίση μέσα από μια διαφορετική κοινωνική οργάνωση που να επικεντρώνει στη συνεργατική οργάνωση της οικονομίας και μια διαφορετική ιεράρχηση αναγκών και όχι σε διάφορες παραλλαγές «τεχνο-ουτοπίας».

Το ανεπανόρθωτο ρήγμα

Ηταν η εξάντληση του εδάφους που έφερε η αρχική εντατική εκμετάλλευση των μεγάλων εγγείων ιδιοκτησιών, που έκαναν τον Μαρξ να μιλήσει για «συνθήκες που προκαλούν ανεπανόρθωτο ρήγμα στην αλληλεξαρτώμενη διαδικασία μεταξύ του κοινωνικού μεταβολισμού και του φυσικού μεταβολισμού που προβλέπεται από τους φυσικούς νόμους του εδάφους. Το αποτέλεσμα αυτού είναι η κατασπατάληση της ζωτικότητας του εδάφους και το εμπόριο μεταφέρει αυτή την καταστροφή πολύ πέρα από τα όρια μιας χώρας».