Πώς η «Επιστροφή στη χώρα του Οζ» έγινε μια από τις πιο σκοτεινές παιδικές ταινίες που γυρίστηκαν ποτέ

Οι ταινίες που παρακολουθούμε ως παιδιά χαράζουν βαθιά σημάδια στη μνήμη μας. Η Επιστροφή στη χώρα του Οζ (1985) του Γουόλτερ Μερτς είναι σίγουρα μια από αυτες.

Μια συνέχεια του αγαπημένου μιούζικαλ του 1939 με πρωταγωνίστρια την Τζούντι Γκάρλαντ, που κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ πριν από 40 χρόνια αυτή την εβδομάδα, είναι πασίγνωστη για τα τραύματα που δημιούργησε στο νεαρό κοινό και είναι γεμάτη με ανατριχιαστικές εικόνες, από την παγίδευση της Ντόροθι Γκέιλ μέσα στον θάλαμο των ασώματων κεφαλιών της κακιάς πριγκίπισσας Μόμπι μέχρι τους Wheelers, μια αγέλη από πλάσματα με ρόδες για πόδια – και αυτές είναι μόνο οι σκηνές του Οζ.

«Πολιτισμικά, αυτό χτυπάει πραγματικά μια (σ.σ. ευαίσθητη) χορδή, σχετικά με τις θεραπείες που χρησιμοποιούνται και εφαρμόζονται με λάθος τρόπο και τις γυναίκες που δεν τις πιστεύουν»

Σοκαριστικό είναι το γεγονός ότι στην εναρκτήρια σεκάνς η νεαρή Ντόροθι στέλνεται σε ψυχιατρική κλινική για να σβηστούν οι αναμνήσεις της από το Οζ από έναν μοχθηρό γιατρό. Αν και η αρχική υποδοχή των κριτικών ήταν ανάμεικτη και η ταινία απέτυχε στο box office, με τα χρόνια έγινε η αγαπημένη ταινία μικρών και μεγάλων , αναμφισβήτητα λόγω αυτής της πληθώρας εφιαλτικών σκηνών.

Βραβευμένος με Όσκαρ σχεδιαστής ήχου και αξιοσέβαστος μοντέρ, ο Μέρτς είχε εργαστεί σε μερικές από τις πιο αξιόλογες ταινίες της δεκαετίας του 1970, όπως το THX 1138, το οποίο έγραψε μαζί με τον Τζορτζ Λούκας, το American Graffiti, το The Conversation και το Apocalypse Now, αλλά δεν είχε ακόμη σκηνοθετήσει τη δική του ταινία, όταν η Disney – η οποία περνούσε σημαντικές αλλαγές στη διοίκηση τη δεκαετία του 1980 – τον προσέγγισε για να κάνει κάτι μαζί της.

Ο Μερτς είχε ήδη μια ιδέα στο μυαλό του: μια συνέχεια της κλασικής ταινίας της MGM «Ο Μάγος του Οζ», αλλά πιο πιστή στα βιβλία του Φρανκ Μπάουμ. Ο Μερτς είχε μεγαλώσει με τα βιβλία του Οζ. Η μητέρα του τα λάτρευε και ήταν τα πρώτα μυθιστορήματα που θυμάται να διαβάζει. Η Disney, όπως προέκυψε, είχε τα δικαιώματά τους, γεγονός που εξέπληξε τον Μερτς – αλλά αυτά έληγαν σε πέντε χρόνια, πράγμα που σήμαινε ότι έπρεπε να κινηθούν γρήγορα.

Το σενάριο, το οποίο ο Μερτς έγραψε μαζί με τον Γκιλ Ντένις, είναι μια σύνθεση από δύο βιβλία του Μπαουμ, το Ozma of Oz και το The Magical Land of Oz. Αντί για τη 16χρονη Γκάρλαντ, επέλεξαν την εννιάχρονη Φειρούζα Μπαλκ – η οποία ως ενήλικη θα πρωταγωνιστούσε σε ταινίες όπως The Craft και American History X- είχε την ίδια ηλικία με τη Ντόροθι στα βιβλία. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι η ταινία δεν επρόκειτο να είναι μιούζικαλ.

Η εμφάνιση των διάσημων συνταξιδιωτών της Ντόροθι, του Σκιάχτρου, του Τενεκεδένιου Ξυλοκόπου και του Δειλού Λιονταριού, που περνούν το μεγαλύτερο μέρος της ταινίας μεταμορφωμένοι σε πέτρα μέχρι να επανέλθουν στη ζωή στο τέλος, είναι εμπνευσμένη από τις αρχικές εικονογραφήσεις και όχι από την ταινία του 1939, ενώ η μόνη αξιοσημείωτη παρακαταθήκη από εκείνη την παραγωγή θα ήταν τα εμβληματικά ρουμπινένια γοβάκια της Ντόροθι – τα γοβάκια είναι ασημένια στα βιβλία – τα οποία έπρεπε να πληρώσουν για τα δικαιώματα χρήσης.

Ο Μέρτς συνδυάζει στοιχεία από παραμύθια του 19ου αιώνα με μια πιο ρεαλιστική εικόνα της ζωής στο αγροτικό Κάνσας το 1890 – αν και, όπως επισημαίνει ο ίδιος, αν αφαιρέσετε τα τραγούδια από το πρωτότυπο, η ταινία είναι από μόνη της αρκετά σκοτεινή και έτσι μάλλον απέκτησε και την φήμη μιας από τις πιο τρομακτικές παιδικές ταινίες της δεκαετίας του 80.

«Μερικές φορές ακόμη και οι πιο καλοπροαίρετοι γονείς, για τους δικούς τους λόγους, κάνουν επιλογές που θέτουν τα παιδιά τους σε κίνδυνο, και πρέπει να κάνεις τους δικούς σου φίλους και να βρεις το δικό σου δρόμο. Αυτό συμβαίνει στη ζωή»

Η αρχή του σοκ

Η ταινία συνεχίζει από εκεί που σταμάτησε το πρωτότυπο. Η θεία Εμ και ο θείος Χένρι προσπαθούν να αποκαταστήσουν τις ζημιές που προκάλεσε ο ανεμοστρόβιλος στη φάρμα τους, ενώ η Ντόροθι έχει γίνει αϋπνία και μιλάει συνέχεια για το ταξίδι της στο Οζ.

Για πολλούς θεατές, οι πρώτες σκηνές, στις οποίες η Ντόροθι μεταφέρεται σε μια κλινική για να υποβληθεί σε ηλεκτροθεραπεία από τον μοχθηρό δρα Γουόρλεϊ, τον οποίο υποδύεται ο διάσημος σαιξπηρικός ηθοποιός Νίκολ Γουίλιαμσον, είναι οι πιο ενοχλητικές. Ο Μερτς εμπνεύστηκε από τη μανία της δεκαετίας του 1890 για τις ηλεκτροθεραπείες. Στο κατώφλι του 20ού αιώνα, ο ηλεκτρισμός μεταμόρφωνε τον τρόπο ζωής των ανθρώπων. Αποτελούσε πηγή δέους – και κομπογιαννίτικου – με τις εφημερίδες να γεμίζουν με διαφημίσεις για ηλεκτρικούς κορσέδες και ηλεκτρικές ζώνες που υπόσχονταν να ανακουφίσουν κάθε είδους ασθένεια και να επαναφέρουν τη ζωντάνια του χρήστη.

Για τη Βρετανίδα ηθοποιό Σόφι Γουάρντ, η οποία έπαιξε μια από τις ενσαρκώσεις της μάγισσας που αλλάζει κεφάλι, την πριγκίπισσα Μόμπι, μαζί με τις Τζιν Μαρς και Φιόνα Βίκτορι, η δύναμη αυτών των σκηνών έγκειται στο γεγονός ότι προσπαθούν να φιμώσουν την Ντόροθι, να σβήσουν τις αναμνήσεις της από το Οζ.

«Πολιτισμικά, αυτό χτυπάει πραγματικά μια (σ.σ. ευαίσθητη) χορδή, σχετικά με τις θεραπείες που χρησιμοποιούνται και εφαρμόζονται με λάθος τρόπο και τις γυναίκες που δεν τις πιστεύουν». Το ανατριχιαστικό της σκηνής ενισχύεται από το γεγονός ότι η θεία Εμ, φορτωμένη με τα δικά της προβλήματα, αφήνει την Ντόροθι πίσω της χωρίς να κοιτάξει πίσω, αγγίζοντας τον φόβο κάθε παιδιού για εγκατάλειψη, εξηγεί ο Μερτς.

«Μερικές φορές ακόμη και οι πιο καλοπροαίρετοι γονείς, για τους δικούς τους λόγους, κάνουν επιλογές που θέτουν τα παιδιά τους σε κίνδυνο, και πρέπει να κάνεις τους δικούς σου φίλους και να βρεις το δικό σου δρόμο. Αυτό συμβαίνει στη ζωή».

Διαφεύγοντας κατά τη διάρκεια μιας καταιγίδας, η Ντόροθι πλέει σε ένα ποτάμι και ξυπνάει στο Οζ, μόνο για να βρει τη Σμαραγδένια Πόλη κατεστραμμένη και τους παλιούς της φίλους να έχουν γίνει πέτρα. Δεν έχει καν τον Τότο για παρέα. Σταδιακά, συνθέτει μια οικογένεια που αποτελείται από την Μπιλίνα, την κοτούλα που μιλάει, τον σφαιρικό ρομποτικό στρατιώτη Τικ-Τοκ, τον Τζακ Κολοκυθοκέφαλο, μια φιγούρα με ξύλινα άκρα και ένα σκαλιστό κεφάλι φανού, και τον Γκαμπ, που αποτελείται από ένα κεφάλι ελαφιού, το οποίο η Ντόροθι αναζωογονεί με μαγική σκόνη και στη συνέχεια δένει με σχοινιά σε έναν καναπέ για να δημιουργήσει μια μάλλον άχαρη ιπτάμενη μηχανή.

«Αυτά τα θέματα της διαγραφής της μνήμης και της προσπάθειας να κρατηθείς από τις αναμνήσεις που έχεις διατρέχουν το βιβλίο», λέει ο Μερτς, «και τα τονίζουμε στην ταινία». Όλοι οι χαρακτήρες που συναντάει η Ντόροθι είναι «υπό την απειλή του όπλου με κάποιο τρόπο». Η ζωή της Μπελίνας θα κινδυνεύσει αν δεν γεννήσει ένα αυγό, ο Τζακ ανησυχεί μήπως χαλάσει το κεφάλι του και αν ο Τικ-Τοκ δεν κουρδίζεται τακτικά, η ομιλία του, η δράση του, ακόμη και η ικανότητά του να σκέφτεται, μπορεί να εκπνεύσει. Ο Γκαμπ συγκρατείται με σπάγκο και κινδυνεύει διαρκώς να διαλυθεί.

«Πήρα μια από αυτές τις αποφάσεις που παίρνεις όταν τα πράγματα είναι υπαρξιακά σε κίνδυνο. Απομονώθηκα για δύο εβδομάδες και δημιούργησα ένα σενάριο που ήταν 15 σελίδες μικρότερο»

Ένα γύρισμα γεμάτο προβλήματα

Δεν ήταν μια εύκολη διαδικασία παραγωγής. Υπήρξαν αρχικές προστριβές μεταξύ του αρχικού παραγωγού Γκάρι Κουρτζ και της Disney όσον αφορά τον προϋπολογισμό. Ο Κουρτζ κατέληξε να προαχθεί σε εκτελεστικό ρόλο, αφαιρώντας τον ουσιαστικά από την ταινία, και στη θέση του τοποθετήθηκε ο Πολ Μασλάνσκι. Στον Μερτς είπαν ότι έπρεπε να μειώσει 5 εκατομμύρια δολάρια από τον προϋπολογισμό για να προχωρήσει η ταινία.

«Πήρα μια από αυτές τις αποφάσεις που παίρνεις όταν τα πράγματα είναι υπαρξιακά σε κίνδυνο. Απομονώθηκα για δύο εβδομάδες και δημιούργησα ένα σενάριο που ήταν 15 σελίδες μικρότερο», είπε ο Μερτς.

Μόλις άρχισαν τα γυρίσματα, άρχισαν γρήγορα να μένουν πίσω. Ενώ ο Μερτς αποδίδει ένα μέρος αυτού στην απειρία του ως σκηνοθέτη, ήταν επίσης ένα εξαιρετικά δύσκολο γύρισμα, με κουκλοθέατρο και πολύπλοκα οπτικά εφέ και έναν πρωταγωνιστή, ο οποίος σε ηλικία εννέα ετών μπορούσε να εργαστεί μόνο έναν καθορισμένο αριθμό ωρών την ημέρα. Ο αρχικός διευθυντής φωτογραφίας παραιτήθηκε, και μετά από πέντε εβδομάδες ο Μερτς λέει ότι ενημερώθηκε από τη Disney ότι «σε αφήνουμε να φύγεις για το καλό της ταινίας και για το δικό σου καλό».

Όταν ο Τζόρτζ Λούκας, που βρισκόταν στην Ιαπωνία εκείνη την εποχή, το έμαθε αυτό, πέταξε κατευθείαν στο Λονδίνο, λέει ο Μέρτς, και «χρησιμοποίησε κάποιο κόλπο του μυαλού των Jedi για να τους πείσει να με ξαναπροσλάβουν». Και έτσι έγινε.

Ακόμα και όταν δεν βρισκόταν στο πλατό, διατηρούσε επαφή με τον συνεργάτη παραγωγό του, και όταν επέστρεψε, λέει ότι «τα πράγματα απογειώθηκαν και στην πραγματικότητα τελειώσαμε εντός χρονοδιαγράμματος».

Μια πραγματικά μοναδική ταινία

Η επιστροφή στο Οζ έκανε παγκόσμια πρεμιέρα στις Ηνωμένες Πολιτείες στις 21 Ιουνίου 1985. Η υποδοχή των κριτικών ήταν σαφώς ανάμεικτη, με τους διάσημους κριτικούς Σίσκελ και Έμπερτ να είναι ιδιαίτερα καχύποπτοι, χαρακτηρίζοντάς το «φτηνό» και λέγοντας ότι ήταν πιθανό να τρομάξει τα παιδιά. Εμπορικά, ήταν επίσης αποτυχημένη, με εισπράξεις 11,1 εκατ. δολάρια στην εγχώρια αγορά. Σύμφωνα με τον Άαρον Πασεντίνη, ο οποίος συνέγραψε το ντοκιμαντέρ Remembering Return to Oz (2021), η Disney δεν ήξερε πραγματικά τι να κάνει με αυτό ή πώς να το προωθήσει, αν και τα πήγε καλά στην Ιαπωνία.

Ίσως το κοινό εκείνη την εποχή δεν ήταν απλώς έτοιμο για κάτι που παρέκκλινε τόσο σημαντικά από το πρωτότυπο. Η όρεξη για σίκουελ, πρίκουελ, δημιουργία σύμπαντος και σκοτεινές επανεκδόσεις δεν ήταν ακόμα εκεί. Από την εποχή που κυκλοφόρησε το «Επιστροφή στο Οζ» υπήρξε το τηλεοπτικό «Muppets’ Wizard of Oz» και το 2013 το «Oz the Great and Powerful», σε σκηνοθεσία Σαμ Ραίμι, για να μην αναφέρουμε το μυθιστόρημα Wicked του Γκρέγκορι Μακγουάιρ «The Life and Times of the Wicked Witch of the West», το οποίο δημιούργησε μια επιτυχημένη θεατρική παράσταση και μια μεγάλη κινηματογραφική μεταφορά σε δύο μέρη, το δεύτερο μέρος της οποίας κυκλοφορεί αργότερα φέτος.

Παρ’ όλα αυτά, είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς να γυρίζει μια ταινία του Οζ – ή οποιαδήποτε παιδική ταινία – τόσο εσκεμμένα παράξενη και σκοτεινή στις μέρες μας. Με αυτή την έννοια ξεχωρίζει και ο Πασεντίνη υποστηρίζει ότι η Disney εξακολουθεί να την αντιμετωπίζει σαν το μαύρο πρόβατο του σύμπαντος του Οζ.

Ωστόσο, για πολλούς που το παρακολούθησαν στην παιδική τους ηλικία, τα πράγματα που ενοχλούσαν τους κριτικούς – η ζοφερότητα και η ανατριχίλα, τα ασώματα κεφάλια και οι άγρυπνοι βράχοι – είναι ακριβώς αυτά που το έκαναν να μείνει στις αναμνήσεις τους.

Αν η «Επιστροφή στο Οζ» ήταν πιο ηλιόλουστη, πιο ομαλή και πιο ασφαλής, ίσως να μην μιλούσαμε γι’ αυτήν σήμερα.

*Πηγή: BBC