«Δεν βλέπω κανένα αμερικανικό όνειρο- βλέπω έναν αμερικανικό εφιάλτη»: Ο Μάλκολμ Χ είναι το αγκάθι των ΗΠΑ

«Τι νομίζετε ότι θα κάνατε μετά από 400 χρόνια δουλείας, Τζιμ Κρόου και λιντσαρίσματος; Πιστεύετε ότι θα αντιδρούσατε χωρίς βία;» Αυτά ήταν μερικά από τα βασικά ερωτήματα που έθεσε ο Μάλκολμ Χ στην αμερικανική κοινωνία.

Παρόλο που η δουλεία είχε καταργηθεί στις ΗΠΑ το 1865, οι λεγόμενοι νόμοι του Τζιμ Κρόου συνέχισαν να εδραιώνουν τις καθημερινές διακρίσεις εις βάρος των μαύρων μέχρι το 1964. Υπήρχαν τεχνητά εμπόδια στο δικαίωμά τους να ψηφίσουν σε ορισμένες πολιτείες και σε πολλές δεν τους επιτρεπόταν να κάθονται δίπλα σε λευκούς στα λεωφορεία ή στα εστιατόρια.

«Ο Μάλκολμ Χ ασχολήθηκε ακριβώς με τα ζητήματα που έκαιγαν το μυαλό των καταπιεσμένων Αφροαμερικανών», δήλωσε στην DW η Μπρίτα Βάλντσμιντ-Νέλσον, συγγραφέας της βιογραφίας «Malcolm X: The Black Revolutionary».

Το μήνυμά του προς τους Αφροαμερικανούς ήταν σαφές: Να έχετε αυτοπεποίθηση! Αγωνιστείτε για τα δικαιώματά σας «με κάθε αναγκαίο μέσο» – ακόμη και με βία.

Ο βραβευμένος με Πούλιτζερ δημοσιογράφος Λες Πέιν (1941-2018) υπενθύμισε στη βιογραφία του για τον Μάλκολμ Χ πώς μια ομιλία του ακτιβιστή το 1963 τον απελευθέρωσε, σαν με ένα «χτύπημα σπαθιού που αναβοσβήνει», από το «εξαρτημένο αίσθημα κατωτερότητας ως μαύρος» που ήταν βαθιά ριζωμένο στον ψυχισμό του.

Αυτός ακριβώς ήταν ο στόχος του Μάλκολμ Χ.

«Όχι, δεν είμαι Αμερικανός. Είμαι ένας από τα 22 εκατομμύρια μαύρους που είναι τα θύματα του αμερικανισμού. […] Και βλέπω την Αμερική μέσα από τα μάτια του θύματος. Δεν βλέπω κανένα αμερικανικό όνειρο- βλέπω έναν αμερικανικό εφιάλτη»

 «Σαν πρόβατα σε ένα κρησφύγετο λύκων»

Γεννημένος στις 19 Μαΐου 1925 στην Ομάχα της Νεμπράσκα, ο Μάλκολμ Λιτλ (Ελ-Χατζ Μαλίκ Ελ-Σαμπάζ) έζησε την παιδική του ηλικία κοντά στο Ντιτρόιτ, η οποία σημαδεύτηκε από τη φτώχεια και τη βία. Ήταν έξι ετών όταν ο πατέρας του βρέθηκε νεκρός- σύμφωνα με διάφορες μαρτυρίες, είχε δολοφονηθεί από λευκούς ρατσιστές. Με επτά παιδιά και ελάχιστα χρήματα, η μητέρα του Μάλκολμ ήταν εντελώς καταβεβλημένη και αρρώστησε ψυχικά. Ο Μάλκολμ τοποθετήθηκε σε διάφορες ανάδοχες οικογένειες και ιδρύματα- αργότερα μίλησε στην αυτοβιογραφία του για τον «τρόμο των πολύ λευκών κοινωνικών λειτουργών».

Παρά το δύσκολο ξεκίνημά του, ήταν καλός μαθητής, ο μόνος μαύρος στην τάξη του. Μια σημαντική εμπειρία τον επηρέασε βαθιά: Ο αγαπημένος του δάσκαλος τον ρώτησε τι ήθελε να γίνει όταν μεγαλώσει. Ο Μάλκολμ απάντησε ότι θα ήθελε να σπουδάσει νομικά. Αλλά ο δάσκαλος, χρησιμοποιώντας μια προσβλητική ρατσιστική προσβολή για να τον περιγράψει, του είπε ότι αυτός δεν ήταν ρεαλιστικός στόχος για ένα αγόρι σαν κι αυτόν.

Ο νεαρός Μάλκολμ απογοητεύτηκε εντελώς. Οι βαθμοί του έπεσαν δραματικά και στα 15 του μετακόμισε στη Βοστώνη για να ζήσει με την ετεροθαλή αδελφή του Έλλα Κόλινς και αργότερα στη Νέα Υόρκη. Συντηρούσε τον εαυτό του κάνοντας δουλειές του ποδαριού πριν γίνει μικροεγκληματίας. Στις αρχές της δεκαετίας του 20, φυλακίστηκε για διάφορες διαρρήξεις.

«Εδώ είναι ένας μαύρος άνδρας φυλακισμένος πίσω από τα κάγκελα, πιθανώς για χρόνια, που τον έβαλε εκεί ο λευκός άνδρας», έγραψε αργότερα στην αυτοβιογραφία του. «Αφήστε αυτόν τον εγκλωβισμένο μαύρο να αρχίσει να συνειδητοποιεί, όπως εγώ, πως από την πρώτη αποβίβαση αυτού του πρώτου δουλεμπορικού πλοίου, τα εκατομμύρια των μαύρων ανδρών στην Αμερική ήταν σαν πρόβατα σε ένα κρησφύγετο λύκων. Γι’ αυτό οι μαύροι φυλακισμένοι γίνονται τόσο γρήγορα μουσουλμάνοι, όταν οι διδασκαλίες του Ελάιτζα Μοχάμεντ φιλτράρονται στα κελιά τους μέσω άλλων μουσουλμάνων καταδίκων».

Ο μέντορας στον οποίο αναφέρεται ο Μάλκολμ Χ, ο Ελάιτζα Μοχάμεντ, ήταν ένας μαύρος αυτονομιστής και ηγέτης του Έθνους του Ισλάμ, μιας θρησκευτικοπολιτικής οργάνωσης Αφροαμερικανών εκτός της ισλαμικής ορθοδοξίας.

Η μοναδική συνάντηση του Μάλκολμ Χ με τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ Τζούνιορ, στις 26 Μαρτίου 1964, κατά τη διάρκεια των συζητήσεων στη Γερουσία σχετικά με τον (ενδεχόμενο) νόμο περί πολιτικών δικαιωμάτων του 1964.

Οι «λευκοί διάβολοι»

Το Έθνος του Ισλάμ (NOI) «ισχυρίζεται ότι όλοι οι μαύροι άνθρωποι είναι εγγενώς παιδιά του Θεού και καλοί, ενώ όλοι οι λευκοί άνθρωποι είναι εγγενώς κακοί και παιδιά του διαβόλου», εξηγεί η Βάλντσμιτ-Νέλσον. «Αυτό που το έκανε πολύ ελκυστικό για τον Μάλκολμ και πολλούς άλλους κρατούμενους στις φυλακές, φυσικά, είναι ότι θα ερχόταν κάποιος και θα έλεγε: ‘Δεν φταίτε εσείς για τη δυστυχία σας- είναι οι γαλανομάτες διάβολοι που σας έκαναν να παραστρατήσετε’».

Μετά την ένταξή του στο NOI, άρχισε να αυτοαποκαλείται Μάλκολμ Χ, επειδή τα επώνυμα των Αφροαμερικανών είχαν ιστορικά αποδοθεί από τους ιδιοκτήτες των σκλάβων τους. Ως εκ τούτου, τα μέλη του NOI απέρριπταν τα ονόματα των σκλάβων τους και αυτοαποκαλούνταν απλώς «Χ».

Πέρασε τα επτά χρόνια της φυλακής του εκπαιδεύοντας τον εαυτό του και παρέμεινε μέλος του NOI για 14 χρόνια. Ο ηγέτης Ελάιτζα Μουχάμαντ εκτίμησε τη διανοητική οξυδέρκεια και τις ρητορικές ικανότητες του νεαρού και τον έκανε εκπρόσωπο της οργάνωσης.

Στις ομιλίες του, ο Μάλκολμ Χ κατήγγειλε επανειλημμένα τους «λευκούς διαβόλους». Παρόλο που ζούσε στις βόρειες πολιτείες των ΗΠΑ – τη «γη της επαγγελίας» για τους μαύρους από τις ακόμη πιο περιοριστικές νότιες πολιτείες – ούτε εκεί έδινε πλέον ελπίδες στους λευκούς «φιλελεύθερους». Εξάλλου, είχε βιώσει προσωπικά πώς οι μαύροι αντιμετωπίζονταν ως πολίτες δεύτερης κατηγορίας σε όλες τις ΗΠΑ.

Ο Μάλκολμ Χ περιφρονούσε επί μακρόν το κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ Τζούνιορ. Επέκρινε την περίφημη ομιλία του Κινγκ στην Πορεία στην Ουάσιγκτον το 1963 για μια ελεύθερη και ενωμένη Αμερική, ενωμένη πέρα από όλα τα φυλετικά εμπόδια, ως μη ρεαλιστική: «Όχι, δεν είμαι Αμερικανός. Είμαι ένας από τα 22 εκατομμύρια μαύρους που είναι τα θύματα του αμερικανισμού. […] Και βλέπω την Αμερική μέσα από τα μάτια του θύματος. Δεν βλέπω κανένα αμερικανικό όνειρο- βλέπω έναν αμερικανικό εφιάλτη».

«Δεν πρέπει να είστε τόσο τυφλοί από πατριωτισμό που να μην μπορείτε να αντιμετωπίσετε την πραγματικότητα. Το λάθος είναι λάθος, ανεξάρτητα από το ποιος το κάνει ή το λέει»

Ο Μοχάμεντ Άλι (δεύτερη σειρά, με σκούρο κοστούμι) παρακολουθεί την ομιλία του Ελάιτζα Μοχάμεντ, 1964

Ο Μάλκολμ Χ γίνεται το επίκεντρο της CIA

Αφού απογοητεύτηκε από τον ηγέτη της οργάνωσης, ο Μάλκολμ Χ έσπασε τα στεγανά του Έθνους του Ισλάμ τον Μάρτιο του 1964.

Την ίδια χρονιά, πραγματοποίησε προσκύνημα στη Μέκκα – και η εικόνα του για τους «λευκούς διαβόλους» άρχισε να αμφιταλαντεύεται. «Εντυπωσιάστηκε βαθιά από τη φιλοξενία και τη ζεστασιά με την οποία τον υποδέχτηκαν, ακόμη και οι λευκοί μουσουλμάνοι στη Σαουδική Αραβία», γράφει η Μπρίτα Βάλντσμιντ- Νέλσον στη βιογραφία της.

Έθεσε στον εαυτό του ένα νέο καθήκον: «Ο Μάλκολμ Χ ήθελε να δημιουργήσει μια συμμαχία όλων των καταπιεσμένων μη λευκών ενάντια στην αποικιακή καταπίεση των λευκών», λέει ο βιογράφος του.

Σε ένα ταξίδι στην Αφρική, οι κυβερνήσεις επαίνεσαν την πρόθεσή του, αλλά δεν μπορούσε να υπολογίζει στην υποστήριξή τους: «Φυσικά, όλες εξαρτώνταν από την αναπτυξιακή βοήθεια των ΗΠΑ και οι περισσότερες αφρικανικές κυβερνήσεις δεν θα λειτουργούσαν ανοιχτά εναντίον των ΗΠΑ εκείνη την εποχή».

Αντ’ αυτού, ο Μάλκολμ Χ έγινε το επίκεντρο της CIA. Το Έθνος του Ισλάμ ήταν επίσης στο κατόπι του. «Ήξερε ότι επρόκειτο να δολοφονηθεί, και ήταν επίσης συνειδητή απόφαση εκ μέρους του να το αντιμετωπίσει», λέει ο Βάλντσμιντ- Νέλσον. «Πιθανώς είπε στον εαυτό του: Δεν μπορώ να τα παρατήσω τώρα. Μετά την εμπειρία του στη Μέκκα, ο Μάλκολμ είχε ξεκινήσει μια εντελώς νέα πορεία, ανοιχτός στο να συνεργαστεί με το κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα του Κινγκ και, αν χρειαζόταν, και με τους λευκούς».

Αλλά αυτό δεν συνέβη ποτέ. Στις 21 Φεβρουαρίου 1965, ο «Μαύρος Σπάρτακος», όπως τον έχει αποκαλέσει η Le Monde, πυροβολήθηκε κατά τη διάρκεια μιας διάλεξης από μέλη του Έθνους του Ισλάμ. Ήταν μόλις 39 ετών.

Ο Μάλκολμ Χ

Κληρονομιά χωρίς επιστροφή 

Στη δεκαετία του 1980, οι καλλιτέχνες της χιπ-χοπ γιόρτασαν την κληρονομιά του Μάλκολμ Χ, δειγματίζοντας τις ομιλίες του στη μουσική τους: «Όλα αυτά έγιναν πολύ ηχηρά», λέει ο  Μάικλ Σόγιερ, καθηγητής αφροαμερικανικής λογοτεχνίας και πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο του Πίτσμπουργκ. «Ήταν ένας τρόπος να δημιουργηθεί αυτό το είδος της αναβίωσης της ταυτότητας των μαύρων ως επίσης πολιτικής ταυτότητας». Τα τραγούδια χρησίμευσαν ως πολιτικές δηλώσεις πολέμου κατά του λευκού ρατσισμού, της αστυνομικής βίας και της εξαθλίωσης της μαύρης υποτάξης.

Το 1992, ο Σπάικ Λι διασκεύασε την αυτοβιογραφία του Μάλκολμ X σε ταινία με πρωταγωνιστή τον Ντένζελ Ουάσινγκτον, η οποία συνέβαλε επίσης στο να μετατραπεί η επαναστατική μορφή σε είδωλο που σφυρηλατεί την πολιτιστική ταυτότητα πολλών μαύρων.

Σήμερα, καθώς η σημερινή κυβέρνηση των ΗΠΑ ωραιοποιεί την ιστορία για να υποβαθμίσει τον ρόλο που διαδραμάτισε ο ρατσισμός στη διαμόρφωση της χώρας, και με το κίνημα MAGA να αντιτίθεται σε κάθε κριτική της υποτιθέμενης δόξας της Αμερικής στο παρελθόν, τα λόγια του Μάλκολμ Χ παραμένουν πιο επίκαιρα από ποτέ:

«Δεν πρέπει να είστε τόσο τυφλοί από πατριωτισμό που να μην μπορείτε να αντιμετωπίσετε την πραγματικότητα. Το λάθος είναι λάθος, ανεξάρτητα από το ποιος το κάνει ή το λέει».