Η υπερδύναμη των καλών αναμνήσεων

«Πριν από τρία χρόνια σχεδόν, ο 7χρονος γιος μου αγκάλιασε τον δάσκαλό του για να του πει αντίο, περπατήσαμε μαζί στο σπίτι, και στη συνέχεια μείναμε, λίγο πολύ, εκεί για τους επόμενους 13 μήνες. Η πανδημία άλλαξε αμετάκλητα τις ζωές όλων μας και τώρα που έχω μια μικρή γνωστική απόσταση, βρίσκω τον εαυτό μου να αναρωτιέται τι θα θυμόμαστε από αυτή τη στιγμή και γιατί» γράφει η Lauren Gravitz στο nautil.us και συνεχίζει:

«Ως επιστημονική συγγραφέας που έχει εμμονή με την επιμονή της μνήμης, μου κάνει εντύπωση ότι, όταν σκέφτομαι αυτά τα χρόνια, οι αναμνήσεις, που ξεχωρίζουν σαν το στάρι από την ήρα, δεν είναι αυτές της στενοχώριας. Όταν κοιτάζω προσεκτικά πίσω σε εκείνη την εποχή του σκότους, βρίσκω στιγμές χαράς, ακίδες φωτός».

Η μυρωδιά και ο ήχος καταγράφονται πιο πιστά όταν βρισκόμαστε σε κίνδυνο

Στο πιο βασικό επίπεδο, η επεισοδιακή μνήμη -η διατήρηση των γεγονότων που έχουν τις ρίζες τους σε ένα συγκεκριμένο τόπο, χρόνο και πλαίσιο κατάστασης- εξελίχθηκε για να μας βοηθά να μαθαίνουμε από την εμπειρία, να λύνουμε προβλήματα και να σχεδιάζουμε το μέλλον. Γνωρίζουμε εδώ και καιρό ότι το έντονο συναίσθημα ενισχύει την επεξεργασία και την κωδικοποίηση μιας μνήμης, ωστόσο οι θετικές και οι αρνητικές μνήμες φαίνεται να εξυπηρετούν διαφορετικές εξελικτικές λειτουργίες.

Οι θετικές μπορούν να λειτουργήσουν ως ανταμοιβές από μόνες τους – βοηθούν στην ανύψωση της διάθεσης και της αυτοεικόνας μας και ενθαρρύνουν τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις. Οι αρνητικές τείνουν να μας βοηθούν να περιηγηθούμε σε επικίνδυνες καταστάσεις και να παραμείνουμε ασφαλείς.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ορισμένες αισθητηριακές λεπτομέρειες μπορεί να έρχονται στο μυαλό μας πιο καθαρά όταν ανακαλούμε απειλητικές εμπειρίες. Μελέτες δείχνουν ότι η όσφρηση και ο ήχος καταγράφονται πιο πιστά όταν βρισκόμαστε σε κίνδυνο, για παράδειγμα. Μπορεί επίσης να ανακαλούμε την τοποθεσία πιο έντονα για αρνητικά παρά για θετικά γεγονότα. Τέτοιες αισθητηριακές και γεωγραφικές λεπτομέρειες θα μπορούσαν, θεωρητικά, να μας βοηθήσουν να ξέρουμε τι να κάνουμε αν αντιμετωπίσουμε μια παρόμοια απειλή στο μέλλον.

Τελικά, κερδίζει το καλό

Όμως, σε απόλυτο αριθμό και μακροβιότητα, οι θετικές αναμνήσεις φαίνεται να κυριαρχούν. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα καθώς μεγαλώνουμε: Αποδεικνύεται ότι αυτή η προκατάληψη προς τις θετικές αναμνήσεις μπορεί να σχετίζεται με τη μεταβλητότητα της μνήμης. Το συναισθηματικό ύφος μιας ανάμνησης μπορεί να αλλάξει με την πάροδο των ετών, σύμφωνα με έρευνα του Richard Walker, ερευνητή μνήμης στο Colorado State University Pueblo. Ο Γουόκερ διαπίστωσε ότι οι αρνητικές αναμνήσεις γίνονται λιγότερο αρνητικές με την πάροδο του χρόνου.

«Οι περισσότεροι άνθρωποι ανακάμπτουν από την αρνητικότητα» λέει ο Walker. «Χάνεις έναν αγώνα τένις, ανακάμπτεις, μαθαίνεις, γίνεσαι καλύτερος. Βάζεις την ήττα σε προοπτική. Έχετε έναν ρομαντικό χωρισμό ή μια αποτυχία στη δουλειά, αλλά μαθαίνετε και προχωράτε παρακάτω. Ναι, το γεγονός είναι σημαντικό. Αλλά το να μένεις προσκολλημένος στο συναίσθημα δεν είναι τόσο προσαρμοστικό όσο το να μπορείς να ανακάμψεις από αυτό».

Οι κανόνες αλλάζουν, βέβαια, όταν η κατάθλιψη και το άγχος αποτελούν μέρος της εξίσωσης. «Τα πάντα στον κόσμο φιλτράρονται μέσα από το ποια είναι η κατάσταση των κινήτρων μου σε μια δεδομένη στιγμή» λέει ο Vishnu Murthy, γνωστικός νευροεπιστήμονας στο Πανεπιστήμιο Temple της Φιλαδέλφειας. Όταν κάποιος βλέπει τον κόσμο μέσα από έναν σκοτεινό φακό, είναι πιο πιθανό να ανακαλέσει αρνητικές αναμνήσεις παρά θετικές. «Κάποιος που έχει τάση για κατάθλιψη ή κάποιος με τάση για άγχος, καταλήγει να τραβάει περισσότερες αρνητικές αναμνήσεις στην αφήγηση της ζωής του» λέει ο Murthy.

Όσο μεγαλώνουμε, τόσο περισσότερο προτιμάμε να κρατάμε τις καλύτερες στιγμές μας

Μπορούμε επίσης να αξιοποιήσουμε αυτό το φαινόμενο για να πετύχουμε το αντίθετο αποτέλεσμα. Έρευνες του Mauricio Delgado, γνωστικού και κοινωνικού νευροεπιστήμονα στο Πανεπιστήμιο Rutgers στο Newark της Νέας Υόρκης, και της Megan Speer, μεταπτυχιακής φοιτήτριας τότε στο εργαστήριό του, έδειξαν ότι η ανάκληση χαρούμενων στιγμών ενεργοποιεί το κύκλωμα ανταμοιβής στον εγκέφαλο, το ίδιο κύκλωμα που μπορεί να ενεργοποιείται όταν κερδίζουμε χρήματα. Η ανάσυρση αυτών των θετικών αναμνήσεων ήταν αρκετή για να προκαλέσει βελτίωση στη διάθεση των υποκειμένων τους.

Οι ερευνητές παρακολούθησαν τους εγκεφάλους των συμμετεχόντων σε σαρωτές fMRI καθώς θυμόντουσαν τις λεπτομέρειες συγκεκριμένων θετικών και ουδέτερων γεγονότων, βαθμολογώντας κάθε ανάμνηση ως προς τη συναισθηματική ποιότητα και την έντασή της. Πριν και μετά τη μαγνητική τομογραφία, οι ερευνητές έδωσαν στα υποκείμενα μια αξιολόγηση της διάθεσης. «Οι μαγνητικές τομογραφίες είναι συνήθως βαρετές και κλειστοφοβικές» λέει ο Delgado, «αλλά εμείς είχαμε ανθρώπους που έβγαιναν από ένα μηχάνημα μαγνητικής τομογραφίας και έλεγαν: ‘Αυτό ήταν διασκεδαστικό! Το ευχαριστήθηκα».

«Εμβόλιο» για το στρες

Προχωρώντας σε αυτή την εργασία, οι Delgado και Speer διαπίστωσαν επίσης ότι οι χαρούμενες αναμνήσεις μπορούν να εμβολιάσουν κάποιον ενάντια στο στρες. Οι ερευνητές ζήτησαν από εθελοντές φοιτητές να αναπολήσουν είτε ουδέτερα είτε θετικά αυτοβιογραφικά γεγονότα, ενώ τα χέρια τους ήταν βυθισμένα σε έναν κουβά με παγωμένο νερό. Όσοι φοιτητές ανέσυραν ουδέτερες αναμνήσεις παρουσίασαν αύξηση των επιπέδων κορτιζόλης. Όμως εκείνοι που καθοδηγήθηκαν να ανακαλέσουν χαρούμενες αναμνήσεις δεν παρουσίασαν σχεδόν καμία αλλαγή στην ορμόνη του στρες.

Σε ένα άλλο πείραμα από το εργαστήριο του Delgado, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι όταν ζήτησαν από φοιτητές πανεπιστημίου να σκεφτούν μια κακή ανάμνηση και στη συνέχεια να βρουν μια θετική πλευρά, μπόρεσαν να μετατοπίσουν την εστίαση των αρνητικών αναμνήσεών τους και να τις κάνουν πιο θετικές. «Υπάρχει κάποια επιμονή στις αναμνήσεις, αλλά είναι ευμετάβλητες» λέει ο Delgado. «Μπορούμε να τις αλλάξουμε και να τις επικαιροποιήσουμε με τρόπο που μπορεί να είναι χρήσιμος για σκοπούς συναισθηματικής ρύθμισης».

Ίσως η αναζήτηση αυτών των «ασημένιων πλευρών», η επανάληψη των στιγμών ειρήνης και σύνδεσης που βρίσκουμε σε σκοτεινές στιγμές, μπορεί να μας δώσει το συναισθηματικό σθένος να περιηγηθούμε σε μελλοντικά προβλήματα καθώς αυτά έρχονται.

*Με στοιχεία από nautil.us