Μαρίνος Καλλιγάς: Ένας σοφός άνθρωπος, δυνατός στην πράξη

Τη νύχτα της 27ης προς την 28η Μαρτίου 1985 απεβίωσε εξαιτίας πνευμονικού οιδήματος, σε ηλικία 79 ετών, ο Μαρίνος Καλλιγάς, διαπρεπής ιστορικός τέχνης και βυζαντινολόγος, διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης επί σειράν ετών (1949-1971).

Ο Καλλιγάς, που είχε γεννηθεί στο κέντρο της Αθήνας το 1906, σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και ακολούθως Ιστορία της Τέχνης στη Γερμανία.

Επιστρέφοντας στην Ελλάδα ως κάτοχος διδακτορικού διπλώματος στην Ιστορία της Τέχνης, και πριν αναλάβει τη διεύθυνση της Εθνικής Πινακοθήκης, διετέλεσε Έφορος Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.

Ο Μαρίνος Καλλιγάς εγκαινιάζει την πρώτη έκθεση στο Ζάππειο το 1953 (πηγή: nationalgallery.gr)

Ο Καλλιγάς κατάφερε να αναδείξει τα έργα της Εθνικής Πινακοθήκης (οργανώνοντας αρχικά εκθέσεις στο Ζάππειο) και να εμπλουτίσει τις συλλογές της μέσω συστηματικών αγορών και δωρεών. Επίσης, ενσωμάτωσε στην Πινακοθήκη το κληροδότημα του Αλέξανδρου Σούτσου (1954) και συνέβαλε ουσιωδώς στην επίλυση του χρονίου στεγαστικού προβλήματος που αυτή αντιμετώπιζε.

Μελετητής με γερή παιδεία, όπως τον χαρακτήρισε ο αείμνηστος ιστορικός τέχνης και ακαδημαϊκός Χρύσανθος Χρήστου (1922-2016), ο Καλλιγάς ασχολήθηκε τόσο με γενικά θεωρητικά προβλήματα της ελληνικής καλλιτεχνικής δημιουργίας όσο και με συγκεκριμένα προβλήματα τεχνοκριτικής, κατέλιπε δε πλούσιο συγγραφικό έργο (μεταξύ άλλων, μελέτες για τον Γιαννούλη Χαλεπά και τον Νικόλα Γύζη, πολυάριθμες δημοσιεύσεις σε εφημερίδες και περιοδικά, καταλόγους εκθέσεων, παρουσιάσεις καλλιτεχνών και αναλύσεις έργων).

Λίγες ημέρες μετά το θάνατο του Καλλιγά, στις 2 Απριλίου 1985, ο Νίκος Δήμου τον αποχαιρέτησε με ένα άρθρο του που είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» και έφερε τον τίτλο «Η άνοιξη των αγαλμάτων».

Το εν λόγω κείμενο του Δήμου, εξαίρετο ως συνήθως, παρατίθεται κατωτέρω εις μνήμην του Μαρίνου Καλλιγά:

Ήθελε να φυγαδεύσει τα αρχαία αγάλματα. Να τα βγάλει έξω από τα μουσεία. Αυτός, ο δημιουργός μουσείων.

– Τ’ αγάλματα ασφυκτιούν μέσα στα μουσεία, μου έλεγε. Αυτός ο τεχνητός ομοιόμορφος φωτισμός, ίδιος μέρα και νύχτα, τους αφαιρεί όλη τους την έκφραση. Οι γλύπτες που τα δούλεψαν, τα προόριζαν για ανοιχτούς χώρους, όπου οι αλλαγές στην ένταση και την κατεύθυνση του φωτός θα τους έδιναν κάθε τόσο και μια νέα μορφή.

Είχε δίκιο. Η γλυπτική είναι όγκοι, φως και σκιά. Κάθε μεταβολή του φωτός αλλάζει το έργο. Το ανανεώνει.

Την τελευταία φορά που τον είδα μου ξαναμίλησε για την ιδέα του. Εγώ μόλις είχα γυρίσει από την Ολυμπία, όπου με είχε κυριολεκτικά αναστατώσει ο απαράδεκτος τρόπος που έχουν εκτεθεί (στο νέο μουσείο) τα αετώματα του ναού. Μέσα σε ένα φως βόρειο, χαμηλότονο, ευνουχισμένο. Και συμφώνησα ακόμα περισσότερο με την απαγωγή των φυλακισμένων αγαλμάτων.

Ονειρευόταν ένα μουσείο υπαίθριο, ανοιχτό – φυσικά μακριά από το καυσαέριο της Αθήνας. Με ειδικούς μηχανισμούς που θα προστάτευαν τα έργα σε στιγμές βροχής.

– Εγώ δεν θα ζήσω για να δω την ιδέα μου να γίνεται πραγματικότητα, μου είπε με το χαμηλότονο ύφος του. Αλλά θα ρίξω το σπόρο και κάποια μέρα να δεις που θα γίνει.

Ήξερε από σπόρους που μεγαλώνουν. Όταν τον είχα πρωτοεπισκεφθεί, λίγο μετά τον πόλεμο, η Εθνική Πινακοθήκη, της οποίας ήταν διευθυντής, ήταν μόνο Εθνική Αποθήκη. Ένα γραφείο –στο οποίο δούλευε– και κάτι υπόγεια με τα έργα συσκευασμένα και αόρατα. Με τον αθόρυβο, ήπιο αλλά επίμονο τρόπο του δημιούργησε όλα όσα βλέπουμε σήμερα. Άλλοι πήραν τη δόξα, αυτός έκανε τη δουλειά.

Ήταν ένας ήσυχος Έλληνας – μια αντίφαση εν εαυτή. Δεν έκανε ποτέ επίδειξη γνώσεων, ούτε ισχύος. Κι όμως ήταν ένας σοφός άνθρωπος και δυνατός στην πράξη. Όλα όμως γινόντουσαν γύρω του ψίθυρος.

Είχε και ένα υπόγειο, βραδυφλεγές αλλά εξοντωτικό χιούμορ. Ερχόταν προς εσένα, με τα μάτια του να γυαλίζουν, σαν του παιδιού που θα κάνει σκανταλιά, και πάντα χαμηλόφωνα έλεγε την αιχμή του. Που ποτέ δεν είχε μέσα κακία – μόνο αγνή απορία για το παράλογο και το παράδοξο του κόσμου.

Στην τελευταία μας συζήτηση είχαμε συμφωνήσει να προχωρήσουμε σε μια «φωτογραφική απόδειξη» της θεωρίας του για το υπαίθριο μουσείο. Θα διάλεγε ένα αρχαίο άγαλμα (αντίγραφο ή «δεύτερο» – από αυτά που σαπίζουν στα υπόγεια). Θα το στήναμε στο ύπαιθρο. Και με δυο αυτόματες φωτογραφικές μηχανές θα το φωτογράφιζα κάθε τέταρτο της ώρας (η μια μηχανή ολόκληρο, η άλλη πρόσωπο – κι από άλλη γωνιά) από τις έξι το πρωί ως το βαθύ σούρουπο. Μετά θα το στήναμε σε μια αίθουσα μουσείου με τεχνητό φωτισμό και θα βγάζαμε μία μόνο φωτογραφία. (Δεν χρειάζεται άλλη!) Θα δημοσιεύαμε τη μία και μόνη σε αντιπαράθεση με τις πολλές, για να δείξουμε πόσο χάνουν τα αγάλματα μέσα στα μουσεία.

Περιμέναμε την άνοιξη, να μεγαλώσουν οι μέρες, να πληθύνει το φως. Λίγο χρόνο μετά τον επίσημο ερχομό της έφυγε ο Μαρίνος Καλλιγάς – το ίδιο σεμνά όπως ζούσε. Αλλά σκέπτομαι, αντί στεφάνου, να τις βγάλω αυτές τις φωτογραφίες. Ίσως βοηθήσουν στο να φτιάξει ο Μαρίνος Καλλιγάς, και μετά θάνατον, άλλο ένα σημαντικό μουσείο.