Πώς οι γάιδαροι άλλαξαν την πορεία της ανθρώπινης ιστορίας

Είναι περισσότερο γνωστοί για την αξιοσημείωτη ικανότητά τους να μεταφέρουν βαριά φορτία και για την επίμονη – σχεδόν στωική – προσέγγιση του μόχθου. Σε ορισμένα μέρη του κόσμου, ο γάιδαρος έχει συνδεθεί, ίσως άδικα, με όρους προσβολής ή χλευασμού. Όμως, σε ένα γαλλικό χωριό, περίπου 280 χιλιόμετρα ανατολικά του Παρισιού, οι αρχαιολόγοι έκαναν μια ανακάλυψη που βοηθά να ξαναγράψουμε πολλά από όσα γνωρίζουμε για αυτά τα υποτιμημένα υποζύγια.

Στη θέση μιας ρωμαϊκής έπαυλης στο χωριό Boinville-en-Woëvre, μια ομάδα έφερε στο φως τα λείψανα πολλών γαϊδουριών που θα επισκίαζαν τα περισσότερα από τα είδη που γνωρίζουμε σήμερα.

«Πρόκειται για γιγάντιους γαϊδάρους» λέει ο Ludovic Orlando, διευθυντής του Κέντρου Ανθρωποβιολογίας και Γονιδιωματικής της Τουλούζης, στην Ιατρική Σχολή Purpan στην Τουλούζη της Γαλλίας. «Αυτά τα δείγματα, τα οποία συνδέονταν γενετικά με γαϊδούρια στην Αφρική, ήταν μεγαλύτερα από ορισμένα άλογα».

Γάιδαρος και άνθρωπος –Μια σχέση ζωής

Ο Orlando ηγήθηκε ενός προγράμματος που προχώρησε στην αλληλουχία του DNA από τους σκελετούς των γαϊδουριών. Ήταν μέρος μιας ευρύτερης μελέτης για την ανίχνευση της προέλευσης της εξημέρωσης των γαϊδουριών και της επακόλουθης εξάπλωσής τους σε άλλα μέρη του κόσμου. Η έρευνα παρέχει εκπληκτικές πληροφορίες για την ιστορία του δικού μας είδους μέσα από τη σχέση μας με αυτά τα ευέλικτα ζώα.

Σύμφωνα με τον Orlando, τα γαϊδούρια που εκτρέφονταν στη ρωμαϊκή έπαυλη στο Boinville-en-Woëvre είχαν μήκος 155 εκατοστά από το έδαφος μέχρι το ακρώμιο (κορυφογραμμή μεταξύ των ωμοπλάτων). Το μέσο ύψος των γαϊδουριών σήμερα είναι 130 εκατοστά. Τα μόνα σύγχρονα γαϊδουράκια που μπορεί να πλησιάζουν είναι τα αμερικανικά Mammoth Jacks – αρσενικά γαϊδουράκια που είναι ασυνήθιστα μεγάλα και χρησιμοποιούνται συχνά για αναπαραγωγή.

Μυθικοί γάιδαροι

Οι γιγάντιοι γάιδαροι, όπως αυτοί που βρέθηκαν στο Boinville-en-Woëvre, μπορεί να είχαν σημαντικό αλλά υποτιμημένο ρόλο στην επέκταση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και στις μετέπειτα προσπάθειές της να κρατήσει την επικράτειά της, λέει ο Orlando.

«Μεταξύ του 2ου και του 5ου αιώνα, οι Ρωμαίοι τα εξέθρεψαν για την παραγωγή μουλαριών (διασταυρώνοντάς τα με άλογα), τα οποία έπαιξαν βασικό ρόλο στη μεταφορά στρατιωτικού εξοπλισμού και αγαθών» λέει. «Αν και βρίσκονταν στην Ευρώπη, εκτράφηκαν και αναμείχθηκαν με γαϊδούρια που προέρχονταν από τη δυτική Αφρική».

Αλλά οι αλλαγές στην ιστορία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας πιθανώς συνέβαλαν καθοριστικά στο να εξαφανιστεί και αυτή η γιγαντιαία ράτσα γαϊδουριών.

«Αν δεν έχεις μια αυτοκρατορία με πλάτος χιλιάδων χιλιομέτρων, δεν χρειάζεσαι ένα ζώο που μεταφέρει εμπορεύματα σε τεράστιες αποστάσεις» λέει ο Ορλάντο. «Δεν υπήρχε οικονομικό κίνητρο για να συνεχίσουν να παράγουν μουλάρια».

Photo: Unsplash

Αλλαγές στον πληθυσμό των γαϊδουριών με την πάροδο του χρόνου

Για να ανιχνεύσει πώς οι γάιδαροι έπαιξαν τον ρόλο τους στην ανθρώπινη ιστορία, μια διεθνής ομάδα 49 επιστημόνων από 37 εργαστήρια δημιούργησε μία αλληλουχία με τα τα γονιδιώματα 31 αρχαίων και 207 σύγχρονων γαϊδουριών από όλο τον κόσμο. Χρησιμοποιώντας τεχνικές γενετικής μοντελοποίησης, μπόρεσαν να ανιχνεύσουν τις αλλαγές στον πληθυσμό των γαϊδουριών με την πάροδο του χρόνου.

Διαπίστωσαν ότι οι γάιδαροι πιθανότατα εξημερώθηκαν για πρώτη φορά από άγρια γαϊδούρια – πιθανότατα από κτηνοτρόφους – πριν από περίπου 7.000 χρόνια στην Κένυα και στο Κέρας της Αφρικής, στην Ανατολική Αφρική. Οι ερευνητές κατέληξαν επίσης στο συμπέρασμα ότι όλοι οι σύγχρονοι γάιδαροι που ζουν σήμερα φαίνεται να προέρχονται από αυτό το μοναδικό γεγονός εξημέρωσης.

Προηγούμενες μελέτες έχουν υποδείξει, ωστόσο, ότι μπορεί να υπήρξαν και άλλες προσπάθειες εξημέρωσης γαϊδουριών στην Υεμένη. Είναι ενδιαφέρον ότι αυτή η πρώτη εξημέρωση των γαϊδουριών στην ανατολική Αφρική συνέπεσε με την αποξήρανση της άλλοτε πράσινης Σαχάρας. Μια απότομη εξασθένηση των μουσώνων πριν από περίπου 8.200 χρόνια σε συνδυασμό με την αυξημένη ανθρώπινη δραστηριότητα, την συλλογή τροφής και την καύση, οδήγησε σε μείωση των βροχοπτώσεων και στη σταδιακή εξάπλωση της ερήμου και της περιοχής Σαχέλ. Τα εξημερωμένα γαϊδούρια μπορεί να ήταν ζωτικής σημασίας για την προσαρμογή σε αυτό το όλο και πιο σκληρό περιβάλλον.

Μετά την εξημέρωση τι;

«Πιστεύουμε ότι λόγω των κλιματικών αλλαγών, οι τοπικοί ανθρώπινοι πληθυσμοί έπρεπε να προσαρμοστούν» λέει ο Orlando. «Στα γαϊδουράκια, μπορούσαν να αξιοποιήσουν μια ουσιαστική υπηρεσία μεταφοράς μεγάλων ποσοτήτων φορτίου σε μεγάλες αποστάσεις και δύσκολα τοπία».

Παρατήρησαν ότι ο πληθυσμός των γαϊδουριών φαίνεται επίσης να έχει υποστεί μια δραματική μείωση του μεγέθους του πληθυσμού μετά την αρχική εξημέρωσή τους, προτού αυξηθεί απότομα και πάλι. «Αυτό είναι κάτι τυπικό της εξημέρωσης και παρατηρείται σχεδόν σε κάθε εξημερωμένο είδος σε κάποια χρονική στιγμή» λέει η Evelyn Todd, γενετίστρια πληθυσμών στο Κέντρο Ανθρωποβιολογίας και Γονιδιωματικής της Τουλούζης, η οποία συμμετείχε επίσης στη μελέτη.

Στη συνέχεια φαίνεται να εξαπλώθηκαν από την Ανατολική Αφρική, να διακινήθηκαν βορειοδυτικά προς το Σουδάν και στη συνέχεια στην Αίγυπτο, όπου έχουν βρεθεί λείψανα γαϊδουριών σε αρχαιολογικές τοποθεσίες που χρονολογούνται έως και πριν από 6.500 χρόνια. Κατά τα επόμενα 2.500 χρόνια, αυτό το νέο εξημερωμένο είδος εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη και την Ασία, αναπτύσσοντας τις γενεαλογικές γραμμές που συναντάμε σήμερα.

Photo: Unsplash

Τα «ποτάμια» της στεριάς

«Ενώ ποταμοί όπως ο Ευφράτης και ο Τίγρης στη Μεσοποταμία και ο Νείλος στην Αίγυπτο μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για τη μεταφορά βαρέων ή/και χύδην εμπορευμάτων, τα γαϊδουράκια έκαναν την ίδια δουλειά στη στεριά» λέει η αρχαιολόγος Laerke Recht του Πανεπιστημίου του Γκρατς στην Αυστρία

Η Recht εξηγεί ότι αυτό συνέπεσε με την αυξανόμενη χρήση του χαλκού κατά την τρίτη χιλιετία π.Χ. «Τα γαϊδούρια μπορούσαν να μεταφέρουν τον βαρύ χαλκό σε μεγάλες αποστάσεις και σε περιοχές όπου δεν μπορούσε να βρεθεί φυσικά, συμπεριλαμβανομένης της Μεσοποταμίας» λέει.

Αλλά τα γαϊδούρια και άλλα ιπποειδή άλλαξαν τον πόλεμο κατά την ίδια εποχή. «Αρχίσαμε να τα βλέπουμε μπροστά από τροχοφόρα οχήματα να παίρνουν μέρος στις μάχες, καθώς και να μεταφέρουν τις προμήθειες που χρειαζόταν ένας στρατός εισβολής» λέει η Recht.

Τα γαϊδούρια είχαν τόσο μεγάλη αξία που εμφανίζονταν ακόμη και σε σημαντικές τελετές. «Τόσο στην Αίγυπτο όσο και στη Μεσοποταμία, οι γάιδαροι θεωρούνταν αρκετά σημαντικοί ώστε να θάβονται μαζί με τους ανθρώπους, σε ορισμένες περιπτώσεις, ακόμη και με βασιλιάδες ή ηγεμόνες. Υπάρχουν επίσης παραδείγματα γαϊδουριών που θάφτηκαν μόνα τους».

Πιο σταθεροί σύντροφοι του ανθρώπου από τα άλογα

Η έρευνα επιβεβαιώνει επίσης ότι ο γάιδαρος υπήρξε πολύ πιο σταθερός σύντροφος του ανθρώπου από τον ιπποειδή συγγενή του, τα άλογα. «Τα σύγχρονα οικόσιτα άλογα, τα οποία εξημερώθηκαν πριν από περίπου 4.200 χρόνια, είχαν τόσο μεγάλο αντίκτυπο στην ανθρώπινη ιστορία. Τώρα, η μελέτη μας αποκαλύπτει ότι ο αντίκτυπος των γαϊδουριών εκτείνεται ακόμη περισσότερο» λέει ο Ludovic Orlando.

Η διαρκής χρησιμότητα του ζώου βρίσκεται κάπως σε αντίθεση με την ποσότητα της προσοχής που έχει λάβει σε σύγκριση με τα άλογα και τους σκύλους. Ενώ σήμερα οι γάιδαροι αγνοούνται σε μεγάλο βαθμό σε πολλά μέρη του κόσμου, σε ορισμένα μέρη, ωστόσο, εξακολουθούν να είναι εξίσου σημαντικοί όσο ποτέ άλλοτε.

«Ο γάιδαρος είναι ένα σημαντικό ζώο στην καθημερινή ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων σε όλο τον κόσμο. Ο πληθυσμός του αυξάνεται κατά 1% κάθε χρόνο. Αν και στις ανεπτυγμένες χώρες, τα γαϊδουράκια δεν χρησιμοποιούνται στην καθημερινή ζωή, σε πολλές αναπτυσσόμενες κοινότητες σε περιοχές όπως η Αφρική και η Αραβική Χερσόνησος, οι άνθρωποι εξακολουθούν να βασίζονται στα γαϊδουράκια για τις μετακινήσεις ανθρώπων και αγαθών» συνεχίζει.

Ένα βασικό ερώτημα που ελπίζουν να απαντήσουν οι ερευνητές σε μελλοντικές μελέτες είναι να βρουν έναν στενό συγγενή του εξημερωμένου γαϊδάρου στην άγρια φύση. Οι Orlando, Todd και οι συνάδελφοί τους κατάφεραν να εντοπίσουν τρεις υποψήφιους. «Ο γάιδαρος είναι απόγονος του αφρικανικού άγριου γαϊδάρου. Υπάρχουν τρία υποείδη που γνωρίζουμε: το ένα από αυτά εξαφανίστηκε το 200 μ.Χ. στη ρωμαϊκή εποχή, το δεύτερο έχει πιθανότατα εξαφανιστεί στη φύση και το τρίτο απειλείται με εξαφάνιση» λένε.

Χρειάζεται, ωστόσο, περισσότερη δουλειά για να μάθουμε αν υπήρχαν ή υπάρχουν και άλλα υποείδη του αφρικανικού άγριου γαϊδάρου που δεν έχουν ακόμη ταυτοποιηθεί και τα οποία θα βοηθούσαν στην περαιτέρω βελτίωση της κατανόησης της γενετικής ιστορίας του γαϊδάρου και ίσως αποκαλύψουν περισσότερα για τον σημαντικό ρόλο που έπαιξαν στη δική μας ιστορία.

Photo: Unsplash

*Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο bbc.com

*Επιμέλεια: Έφη Αλεβίζου